La II República Española: El Bienio Reformista (1931-1933)

Enviado por Chuletator online y clasificado en Historia

Escrito el en español con un tamaño de 16,69 KB

La II República Española (1931-36)

La II República española fue un breve pero intenso período político de la historia contemporánea española. Proclamada en abril de 1931 tras la victoria republicana en las elecciones locales, abrió paso a la primera experiencia plenamente democrática del país.

Contexto internacional y nacional

La República nació en un difícil contexto internacional (crisis económica de 1929, debilidad de las democracias parlamentarias, auge del fascismo y miedo al comunismo). Tivo el apoyo de las fuerzas republicanas y obreras moderadas, pero también tuvo que enfrentarse a la desconfianza de las fuerzas conservadoras (Iglesia, oligarquía económica y gran parte del ejército), así como al rechazo de la izquierda más radical (anarquistas y comunistas).

Fases del régimen

Los cinco años de vida del régimen se dividen en 3 fases, resultado de las 3 convocatorias electorales correspondientes: tras el Goberno Provisional, llegarían al poder los republicanos de izquierdas y el PSOE (Bienio Reformista, 1931-33, contexto histórico al que se corresponden los presentes documentos); la derecha y el centro (CEDA y Partido Radical), gobernarían en el Bienio Conservador hasta finales de 1935); finalmente, las izquierdas recuperarían el poder con la victoria de la Frente Popular en febrero de 1936, período truncado dramáticamente por el estallido de la Guerra Civil en julio del mismo año.

El Bienio Reformista

Los documentos presentes, por tanto, están contextualizados en el primero de los períodos mencionados: el Bienio Reformista (también llamado Republicano–Socialista o Azañista).

Objetivos del gobierno de Azaña

Tal como recuerda en el documento 1 el líder comunista histórico Santiago Carrillo y testigo de muchos de los hechos relacionados con la II República y la Guerra Civil, el objetivo principal del gobierno de Manuel Azaña (republicano democrático y de izquierdas) era modernizar el país y solucionar los viejos problemas que arrastraba España y no había resuelto la monarquía borbónica (relaciones Iglesia-Estado, papel del ejército, la mejora del ensino, el problema regional, el problema agrario, tal como se recoge en el primer párrafo del documento). Algunas medidas ya habían sido aprobadas durante los meses del Goberno Provisional (abril-julio del 31).

La Reforma Agraria

El Documento 2 está relacionada con el más ambiciosa de las reformas azañistas: la Reforma Agraria. La Constitución de 1931 establecía un sistema económico mixto, permitiendo que el Estado expropiara con indemnización determinados bienes (como la tierra). Co fin de solucionar el viejo problema de la propiedad en el Sur de la Península (latifundismo en Estremadura y Andalucía, donde se concentraban los jornaleros o campesinos más pobres), Azaña, después de muchas discusiones en el Parlamento, logró aprobar en 1932 la mencionada ley. Esta permitía (a través del Instituto de Reforma Agraria), expropiar con indemnización aquellas tierras deficientemente trabajadas o no cultivadas. El IRA repartiría estas tierras entre familias de colonos o jornaleros, calculándose que en 2 años la medida beneficiaría a unos 75.000 campesinos. Sin embargo, los resultados de la reforma agraria fueron cativos y decepcionantes: el orzamento del IRA fue insuficiente para las expropiaciones y sólo se repartieron tierras entre 12.000 jornaleros; los terratenientes se opusieron a la reforma, dificultando el proceso; la misma reforma requería trámites engorrosos y burocráticos. Para las derechas y la oligarquía económica, la reforma era una “lexislación comunista”; para las izquierdas radicales (anarquistas y socialistas revolucionarias), una medida insuficiente de la “República burguesa”, esixiendo aquellos un auténtico reparto de las tierras. No se solucionó el problema jornalero y cando las derechas llegasen al poder en 1933 desmantelarían la reforma, lo que radicalizaría las posturas políticas entre unos y otros y explicaría la enorme conflitividade del campo español nos anos 1930 (sucesos de Casas Viejas), lo que explicaría en parte la caída del gobierno azañista y la convocatoria electoral de 1933.

La educación y la cultura

El último documento fai referencia a una de las grandes preocupaciones del gobierno republicano reformista: elevar el nivel educativo y cultural dos cidadáns, reducir la elevada tasa de analfabetismo del país y poñer en marcha un sistema público, laico y gratuito de ensino (tal como se recollía ya na propia Constitución del 31).

Mediante distintas leyes, el gobierno reformista  eliminó e prohibió ás institucións relixiosas adicarse ao ensino (iniciativa que tensaría aínda máis as relacións Igrexa-Estado)

As autoridades republicanas desenvolveron un ambicioso proxecto de escolarización (centrado sobre todo no ensino primario) que pretendía a construcción de numerosas escolas e a mellora da formación dos mestres. A pesar das carencias orzamentarias e de otros problemas, los resultados fueron considerables: creación de 10.000 nuevos colegios y 7.000 plazas de maestros (tal como se recolle no documento 3),  incremento del orzamento de educación nun 50%, los Institutos de Bacharelato duplicáronse, reduciuse el índice de analfabetismo, aumentó el número de alumnos, melloró la calidade del ensino, desenvolveuse la educación de adultos y creáronse nuevos centros de investigación científica y cultural y recoñeceuse el empleo de las lenguas de España como medio de instrumento y medio de ensino.

Por otra banda, el interese por promover el desenvolvemento cultural de la poboación, sobre todo entre los sectores sociales con menores ingresos, llevó a crear las llamadas Misiones Pedagógicas, encamiñadas a difundir la cultura nas zonas rurais (bibliotecas, cine, conferencias, exposicións, teatro, etc) . Destacó, por ejemplo, la experiencia del grupo teatral ambulante “La Barraca”, dirixido por García Lorca.

Otras medidas reformistas

El programa reformista completouse con otras medidas como el recoñecemento de las autonomías ás rexións históricas (Cataluña en 1932), la reforma del ejército (“Ley Azaña”), o el establecimento dun Estado Laico (Constitución y Ley de Congregaciones de 1933).

La radicalización política

Las fuerzas conservadoras anularían a partir de 1933 la mayor parte destas reformas. En todo caso, hai que ter en conta que la radicalización de posturas en torno ás medidas aprobadas polo gabinete republicano-socialista funcionarían como factores que aumentarían la polarización y la tensión entre partidarios y detractores de ditas reformas, enfrontados co estoupido de la Guerra Civil de 1936.

La II República española: una etapa breve pero intensa

La II República española fue una etapa breve pero muy intensa y axitada. Recibida con optimismo por una importante parte de la poboación semellaba el momento de solucionar los principales problemas arrastrados desde finales del siglo XIX .

La caída de la monarquía

Recordemos que nos estertores de la «Dictabranda» , la monarquía de Afonso XIII , pretendeu volver ó sistema da Restauración anterior a 1923, convocando una eleccións municipais para el 12 de abril de 1931. Pero ditos comicios convertíronse nun plebiscito sobre la monarquía, amosándose un importante número de partidarios dunha República.dunha República.

O triunfo das candidaturas republicano-socialistas nas capitais de provincias e principais cidades, a pesar de que os partidos dinásticos conseguiron máis concelleiros, foi considerado como unha consulta desfavorable á figura do rei e favorable á República .

Dous días despois, o 14 de abril, proclamause a República en distintas localidades españolas. En Madrid, ante a pasividade do goberno monárquico do almirante Aznar, e contando co apoio popular, o comité da coalición republicano-socialista fíxose rápidamente co poder interino.

Ante estes acontecementos, o rei, , non contando cun apoio claro das autoridades militares e aconsellado polos seus ministros, decidiu exiliarse, para «evitar un baño de sangue». Mentres tanto, na noite do mesmo 14 de abril, os membros do Comité Revolucionario republicano puxeron en marcha un Goberno provisional da República, presidido por Niceto Alcalá-Zamora, con republicanos de tódalas tendencias.

O novo goberno aprobou diferentes medidas e reformas, co obxectivo prioritario de convocar eleccións xerais a Cortes Constituíntes para consolidar o réxime, que se celebraron en xuño do mesmo ano, gañando os socialistas e os partidos republicanos de centro-esquerda por ampla maioría . Este éxito das forzas de esquerdas debeuse, en parte, á desorganización da dereita tradicional, que obtivo unha representación parlamentaria bastante inferior á súa forza real na sociedade .


Entre os principais trazos da Constitución republicana de 1931 destacan

-A Constitución definía a España como unha "República de traballadores de tódalas clases" . Establecíase así unha república parlamentaria, cun parlamento unicameral , cun "sistema de contrapoderes» complexo, entre o Presidente da República , o presidente ou xefe de Goberno e o Parlamento.

-Xunto aos dereitos clásicos de Constitucións anteriores , o texto republicano recollía importantes avances en campos como a liberdade de asociación, de reunión, de sindicación, dereitos sociais , entre outros.

-A organización territorial foi unha das cuestións máis problemáticas. No artigo primeiro España definíase como un "Estado Integral" . Era unha fórmula ambigua e transaccional coa que se pretendía contentar as demanda republicanas e socialistas e dar satisfacción ás peticións históricas, sobre todo, dos catalanistas .

-Polémica tamén foi a «cuestión relixiosa«. Na Carta Magna do 31 declarábase a separación entre a Igrexa e o Estado , establecéndose Estado aconfesional cunha política laicista, xa que disolvíanse ordes relixiosas , o ensino pasaba ser competencia única do Estado, e recoñecíase o dereito ao divorcio, cuestións que provocarían friccións tanto cos católicos como cos partidos de dereitas ao longo dos anos seguintes.


Brigadas Internacionais: unidades militares do exército da Segunda República Española durante a Guerra Civil formadas por voluntarios de diferentes países para loitar contra o exército franquista. As Brigadas estaban formadas principalmente por obreiros de esquerda de diversas nacionalidades (franceses, británicos...) que consideraban a guerra de España como un primeiro enfrontamento contra o fascismo.

Lexión Cóndor Forza de intervención enviada por Hitler en axuda a Franco durante a guerra civil. Estaba composta principalmente por avións de combate. O episodio máis coñecido protagonizado pola lexión Cóndor foi o bombardeo da vila vasca de Gernika. Esta axuda militar foi fundamental para a vitoria de Franco, as súas accións serviron á Alemaña Nazi como ensaio para a II Guerra mundial.

Bienio Negro período da II República española comprendido entre finais de 1933 e febreiro de 1936. Caracterízase polos gobernos de dereitas, a inestabilidade política, a paralización das reformas do bienio anterior e os feitos revolucionarios en Asturias e Cataluña de 1934, que foron duramente reprimidos.

Fronte Popular Coalición electoral creada durante a II República Española para as eleccións de febreiro de 1936, nas que sería a forza máis votada. Estaba composta polas principais forzas de esquerda e diversos partidos nacionalistas e liderada por Manuel Azaña. No seu programa político destaca a posta en marcha das reformas que quedaran paralizadas no bienio progresista (1931-1933) e a amnistía aos condenados polos feitos revolucionarios de 1934.

Sanjurjada Golpe de estado militar contra a II República producido en 1932. Esta sublevación estivo liderada polo Xeneral José Sanjurjo. O golpe, impulsado por forzas monárquicas contrarias ao programa reformista da República, tivo un apoio limitado das forzas armadas, que na súa meirande parte mantivéronse fieis á República, feito que explica o seu fracaso e o rápido control da situación por parte do goberno republicano.

CEDA Siglas da Confederación Española de Dereitas Autónomas, unha coalición de partidos conservadores e católicos fundada en 1933 por Gil Robles. Definíase como contrarrevolucionaria e antimarxista, defensora da relixión católica, a familia e a propiedade. No seu programa esixía a revisión da Constitución de 1931 para adecuala aos principios cristiáns. Formou parte do Goberno da Segunda República, en coalición co Partido Radical, entre 1934 e 1935.


Agrarismo: foi un movemento reivindicativo de masas no que o campesiñado galego participou activamente a través das sociedades agrarias e de sindicatos agrícolas no primeiro terzo do século XX, sobre todo a partir de 1907, cando apareceu Solidaridad Gallega, que axudou a dinamizar o movemento. Os obxectivos do agrarismo eran a loita contra o sistema foral —o cal obrigaba ao campesiñado a pagar rendas abusivas— e contra o caciquismo, ademais de promover a renovación técnica do sector agrario galego. A pretensión dos labregos era convertérense en propietarios plenos das terras que traballaban. O seu principal líder foi Basilio Álvarez

Desastre de Annual: grave derrota militar que sufriu o exército español durante a Guerra de Marrocos (ou Guerra do Rif) o 22 de xullo de 1921, preto da localidade marroquí de Annual, fronte as tropas rifeñas baixo o mando de Abd el-Krim. Esta foi unha das maiores crises que atacaron o reinado de Afonso XIII, e o intento de evitar as responsabilidades foi unha das causas do golpe de estado de Primo de Rivera e a posterior Ditadura.

Directorio Militar: Goberno militar creado polo ditador Miguel Primo de Rivera e que durará dende o golpe de Estado de 1923 a 1926. A preocupación fundamental foi o problema da Guerra de Marrocos e o mantemento da orde pública (evitar as folgas e perseguir os sindicatos anarquistas). Foi sucedido polo Directiorio Civil.

Expediente Picasso: informe redactado polo Xeneral Juan Picasso González que relata os feitos ocorridos na comandancia de Melilla, no contexto da guerra de Marrocos; é dicir, o Desastre de Annual, entre o 17 de xullo e o 9 de agosto de 1921, no que perderon a vida 13 000 efectivos, entre soldados e oficiais. O informe implicaba a cúpula militar e mesmo sinalaba ao rei Alfonso XIII como un dos responsables directos da derrota. A Ditadura de Primo de Rivera evitou que fora debatido en Cortes


FAI: Siglas da Federación Anarquista Ibérica, creada en valencia en 1927, no contexto da ditadura de Primo de Rivera. Esta federación agrupa a grupos anarquistas de España e Portugal. Desde a súa fundación queda ligada á CNT (sindicato anrquista). A FAI identificábase, dentro do anarquismo e o sindicalismo, cos postulados máis radicais, adoptando tácticas revolucionarias.

Pacto de San Sebastián: Acordo político entre socialistas, republicanos, nacionalistas e outras forzas minoritarias que se reunirán na localidade vasca no verán de 1930, co obxectivo de provocar a caída do goberno e do monarca Afonso XIII. O Comité revolucionario establecido vai ser o futuro Goberno Provisional da IIª República. Consecuencia deste acordo foi a formación dunha coalición electoral para as eleccións municipais de 1931. A vitoria desta coalición supuxo a caída de Afonso XIII.

Semana Tráxica: Nome con que se coñece o conxunto de actos de protesta producidos en Cataluña na última semana de Xullo de 1909. A decisión de Maura de mobilizar os reservistas para incrementar o exército expedicionario en África, orixinou ondadas de protestas en toda España. As organizacións obreiras catalás, sobre todo as anarquistas, decretaron a folga xeral para impedir o embarque dos reservistas cataláns. O motín estendeuse e tomou claras tinguiduras anticlericais co asalto e queima de conventos e igrexas. O exército interveu e levouse a cabo unha forte represión.

Unión Patriótica: Agrupación cívica de apoio á Ditadura de Primo de Rivera (1923-1930). De ideoloxía conservadora e corporativista (o seu lema: "Patria, Relixión e Monarquía,"), foi creada nun principio como alternativa aos partidos políticos parlamentarios, pero fracasou como organismo para a mobilización das masas a favor do réxime militar.

Entradas relacionadas: