II. Errepublika, Erreformak eta Gerra Zibilaren Hasiera

II. Errepublika: Biurteko Errepublikano-Sozialista (1931-1933)

Errepublikaren aldarrikapena eta kausak

1930ean Primo de Riveraren diktadura amaitu zen, egoera politiko nahasia eta desordenatua zela eta. Berenguer jeneralak gobernua hartu zuen, baina ez zuen ezer konpontzea lortu. Hori dela eta, monarkiaren aurkako talde desberdinek 1930ean Donostiako Ituna sinatu zuten; sozialistek, errepublikarrek eta beste hainbat taldek monarkia amaitzea erabaki zuten.

1931ko udal hauteskundeetan, hiri handietan errepublikanoek eta sozialistek irabazi zuten. Horrek erakutsi zuen jende askok Errepublika nahi zuela, eta, horregatik, apirilaren 14an Espainiako II. Errepublika aldarrikatu zuten. Orduko erregea, Alfontso XIII.a, herrialdetik alde egin zuen (erbesteratu zen). Ondoren, gobernu berria sortu zen, eta Niceto Alcalá Zamora izan zen presidentea, Manuel Azaña berriz gobernuburua (lehen ministroa).

1931ko Konstituzioa eta eztabaidak

Konstituzioa egiteko hauteskundeak egin ziren, eta herritarrek parte-hartze handia izan zuten. Konstituzioak hainbat berrikuntza ekarri zituen:

• Espainia Errepublika Demokratiko bihurtu zen.
• Eskubide ugari aitortu ziren: biltzeko, adierazpen-askatasuna eta beste batzuk.
• Estatua laikoa izan zen; Eliza eta Estatuaren arteko banaketa ezarri zen.
• Lurralde batzuei autonomia emateko aukera sortu zen.
• Ganbara bakarreko sistema: herritarrek aukeratutako Kongresua.
• Sufragio unibertsala emakumeentzat ere bai.

Hala ere, gatazkak agertu ziren. Eliza eta autonomia gaiak eztabaidagarriak izan ziren, eta emakumeen boto eskubideak ere (Clara Campoamor eta Victoria Kenten arteko desadostasunengatik) polemika sortu zuen.

Konstituzioaren ezaugarri nagusiak

• Botere-banaketa: Ganbara bakarra ezarri zen (Kongresua), eta herritarrek zuzenean aukeratzen zuten.
• Sufragio unibertsala: Emakumeek lehen aldiz bozkatzeko eskubidea izan zuten Espainian.
• Jabetza pribatuaren muga: Lurrak edo ondasunak desjabetu zitezkeen interes publikoarentzat.

Biurtekoaren erreformak (1931-1933)

1931ko Konstituzioa onartu ondoren, Behin-behineko Gobernua desegin eta Manuel Azañak gobernu berria eratu zuen. Gobernuak hainbat erreforma egin zituen herrialdea modernizatzeko, baina horiek gatazka handiak sortu zituzten.

• Erlijio-erreformak: Estatua laiko bihurtu zen, Elizak politika eta gizartean zuen eragina murriztuz. Kleroari aurrekontua kendu, Jesusen Konpainia debekatu eta hezkuntzan ordena erlijiosoen esku-hartzea galarazi zen. Ezkontza zibila eta dibortzioa onartu ziren.
• Hezkuntza-erreformak: Helburua analfabetismoarekin bukatzea zen. Lehen Hezkuntza derrigorrezkoa, doakoa eta laikoa bihurtu zen. Eskola berriak eraiki eta irakasleak trebatu ziren.
• Lan-erreformak: 8 orduko lanaldia ezarri zen, eta langabezia handia zegoen tokietan lurrak lantzeko neurriak hartu ziren. Lan gatazkak konpontzeko epaimahai mistoak sortu ziren.
• Lurralde-erreformak: Autonomia eskubidea onartu zen, eta 1932an Kataluniak bere Estatutua lortu zuen. Euskal Herriak eta Nafarroak ere eskatu zuten, baina ez zuten onartu.
• Ejertzitoaren erreformak: Errepublikarekiko leial ziren militarrak igo eta oposizioan zeudenak jubilatu zituzten. Ordena publikoa zaintzeko Erasoko Guardia sortu zen.
• Nekazaritza-erreformak: Latifundioak banatu nahi izan zituzten, baina 1932ko legeak porrot egin zuen eta nekazarien haserrea areagotu zen.

Erreformen aurkako oposizioa eta krisia

Erreformen aurka hainbat talde sortu ziren: anarkistak (erreformak gutxiegi zirela uste zutenak), erlijiosoak, militarrak eta eskuineko alderdi kontserbadoreak. Egoera larria zen: altxamendu militarrak (1932ko Sanjurjoren saiakera), nekazarien matxinadak (Casas Viejas, 1933) eta eskuinaren gorakada. Ondorioz, 1933ko hauteskundeetan eskuinekoak irabazi zuten eta Alejandro Lerrouxek gobernua osatu zuen.

Biurteko Kontserbadorea (1933-1936)

1933ko hauteskundeak eta eskuinaren garaipena

Ezkerra zatituta aurkeztu zen, eta anarkistek botoa ez ematea erabaki zuten. Eskuina, berriz, CEDA alderdiaren inguruan batu zen, Gil Robles buru zutela. Eskuindarrek irabazi zuten, baina Alderdi Erradikala (Alejandro Lerroux) izan zen Gobernua eratzeko ardura jaso zuena, moderazio handiagoa erakutsi zuelako.

Errepublikako erreformen indargabetzea

Gobernuak Errepublikaren aurreko erreforma nagusiak atzera bota zituen:

• Amnistia Legea: Errepublikaren aurka borrokatu zuten soldaduak askatu zituzten.
• Erlijioaren eta nekazaritzaren erreformak bertan behera geratu ziren.
• Konstituzioa kontserbadurismorantz bideratu zuten, Eliza, ezkontza zibila, dibortzioa eta autonomiak mugatuz.

Ezkerraren erreakzioa eta 1934ko krisia

1934an bi gertaera handik egoera larriagotu zuten:

1. Asturiaseko iraultza: CEDA gobernuan sartzeak beldurra sortu zuen (Mussolini eta Hitlerren eredua). UGTk greba deitu zuen, eta Asturiasen iraultza bihurtu zen. Meatzariek armak hartu zuten, baina Francoren gidaritzapean armadak zapaldu zuen (1.000 hildako, 30.000 atxilotu).
2. Kataluniako iraultza: Lluís Companysek Kataluniako Estatua aldarrikatu zuen. Gobernuak errepresio gogorra egin zuen, autonomia indargabetuz.

Ondorioa: Polarizazioa sortu zen. Ezkerra Fronte Popularrean batu zen; eskuina, berriz, zatituta geratu zen. Ustelkeria eskandaluengatik, Lerrouxek dimititu egin behar izan zuen, eta hauteskundeak deitu zituzten.

Fronte Popularra eta Gerra Zibilaren Hasiera (1936)

Fronte Popularraren sorrera eta 1936ko hauteskundeak

1936an Espainiako testuinguru politiko eta sozialak tentsio handiko egoera batean kokatu zuen herrialdea. Fronte Popularra sortzeko arrazoi nagusietako bat izan zen eskuin autoritario eta talde faxisten gorakada.

Hauen mehatxua ikusita, ezkerreko indarrek batasun estrategikoa eratu zuten Errepublika defendatzeko. Horrela, Ezker Errepublikazalea, PSOE, Alderdi Komunista eta UGT bezalako taldeek koalizio bateratu bat osatu zuten. Era berean, gobernuaren aurka zeuden eskuineko taldeak ez ziren gai izan estrategia bateratu bat adosteko, Bloque Nacional-ak porrot eginez.

Hori izan zen otsaileko hauteskundeetan Fronte Popularraren garaipenaren kausa nagusietako bat. Gobernu berriak ezkerreko erreformak berrartzeko ahaleginak egin zituen: kartzelatu politikoentzako amnistia, Kataluniako autonomia berrezartzea eta nekazaritza-erreforma bultzatzea, besteak beste.

Tentsio politikoa eta altxamendu militarra

Aldaketa horiek eskuinaren errezelo eta erresistentzia handia eragin zuten. Greba ugari, atentatu politikoak eta kale-gatazkak gero eta ohikoagoak ziren. Tentsio horiek muturrera iritsi ziren Castilloren eta Calvo Soteloren hilketekin.

Horren ondorioz, eskuineko sektoreek eta militarrek altxamendu bat prestatu zuten. Molak Iruñean konplotaren antolaketan funtsezko rola izan zuen, eta Francok Afrikan armadaren buru izateko pausoa eman zuen. Azkenik, 1936ko uztailaren 17an Afrikan eta 18an penintsulan matxinada abian jarri zuten. Horrela gauzatu zen Gerra Zibilaren sorrera, Espainia hiru urtez banatuz.

Garaiaren ondorioak

Fronte Popularraren garaia Espainiako historia politikoaren mugarri garrantzitsua izan zen. Gobernu aurrerakoi eta erreformisten agintean, erabaki polemiko eta ausartak hartu ziren. Hala ere, horrek ezkerreko eta eskuineko sektoreen arteko tentsio politikoak areagotu zituen, egoera jasanezina bihurtzeraino.

Ekonomikoki, langabezia masiboak (milioi bat langile inguru) eta desorekek greba ugari eta desordena publiko larriak eragin zituzten. Politika mailan, nekazaritza-erreformak eta Falangearen legez kanporatzeak eskuin muturraren erantzun bortitza ekarri zuten. Ezkerreko eta eskuineko talde paramilitarrak kaleak hartu zituzten, eta bortizkeria politikoa eguneroko bihurtu zen.

Gerra Zibila Euskal Herrian (1936-1937)

Altxamenduaren ezarpena eta kausak

1936ko uztailaren 18ko altxamendu militarraren kausak Euskal Herrian hainbat faktore historiko, politiko eta sozialekin lotuta daude.

Nafarroa eta Araba: Matxinada oso erraz ezarri zen. Horrek karlismoaren presentzia historiko sendoa eta Errepublikaren aurkako jarrera erakusten du. Erreketeen paramilitarizazioa matxinada arrakastatsuaren funtsezko elementua izan zen, eta horri gehitu behar zaio Eliza eta goi-burgesiaren laguntza. Testuinguru horretan, altxamenduak ez zuen ia erresistentziarik aurkitu.

Bizkaia eta Gipuzkoa: Egoera ez zen hain argia. Hiri industrializatuagoak eta klase langileen presentzia handiagoak CNT eta Fronte Popularraren babesa indartu zuten. Gipuzkoan Defentsa Batzarra eratu zen arren, antolakuntza falta eta EAJren zalantzazko jarrera (autonomia estatutua lortu arte) oztopo handiak izan ziren.

Alderdi militarretik, matxinatuek arma eta entrenamendu hobea zuten, gainera, nazi eta faxisten laguntza jaso zuten; horrek errepublikar erresistentziaren porrota erraztu zuen. Bizkaian, Burdinezko Hesiaren defentsak ez zuen espero zen emaitza eman, eta Bilboren erorketak matxinoen garaipena bermatu zuen.

Gerra Zibilaren ondorioak Euskal Herrian

1936ko altxamendu militarrak eta ondoren etorritako Gerra Zibilak ondorio sakon eta anitzak eragin zituzten Euskal Herrian, arlo politiko, sozial eta ekonomikoan.

Ondorio politikoak eta errepresioa

• Francoren diktadurak askatasun politiko oro ezabatu zuen eta disidentzia gogor zigortu zen.
• Alderdi eta sindikatuak debekatu ziren, eta Errepublikaren aldekoek espetxeratzeak, kontzentrazio-esparruak eta fusilamenduak pairatu zituzten.
• Autonomia estatutuak indargabetu egin ziren eta euskal identitate politiko eta kulturalaren aurkako errepresio gogorra ezarri zen.

Ondorio sozio-kulturalak

• Frankismoak gaztelania hizkuntza bakar eta ofizial gisa inposatu zuen, eta euskararen erabilera zigortu eta baztertu zen.
• Lege laiko guztiak bertan behera utzi ziren (ezkontza zibila, dibortzioa, hezkuntza erreformak).
• Intelektual eta zientifiko askok erbesteratzea aukeratu zuten, isolamendu kultural eta zientifikoa eraginez.

Ondorio ekonomikoak eta Kontzertu Ekonomikoa

• Gerraosteko urteak “gose urteak” izan ziren. Ogasunaren porrotak, geldialdi ekonomikoak eta inflazioak bizitza gogortu zuten.
• Bizkaiko eta Gipuzkoako industria-sarea, siderurgia eta ontziolak barne, kalte handirik gabe mantendu ziren, Francoren erregimenarentzat baliagarri izanik.
• Gipuzkoa eta Bizkaiko Kontzertu Ekonomikoak indargabetu ziren probintzia “traidore” izateagatik. Araba eta Nafarroari, berriz, kontzertu horiek mantentzea baimendu zitzaien altxamenduaren alde egin izanagatik.

Milaka euskaldun atxilotu, fusilatu edo erbesteratu egin ziren, eta Eusko Jaurlaritzak 150.000 errefuxiatu inguru erregistratu zituen. Euskal Herriak, Espainia osoarekin batera, diktadura luze eta latz bati aurre egin behar izan zion.