Iberiar Penintsularen Historia, Antolaketa eta Erronkak

Iberiar Penintsularen Historia eta Antolaketa Politikoa

Antzinaroa eta Erdi Aroa: Erromatarretatik Erreinu Kristauetara

• Erromatarren konkistara arte, Iberiar penintsulan zenbait herri indigena bizi ziren, beren erakunde eta ohiturekin.
• Erromatarren agintepean (K.a. III - K.o. V. mendea) probintzietan oinarritutako sistema administratiboa ezarri zen.
• Bisigodoek (V-VIII. mendeak) estatu independente eta bateratua sortu zuten lehenengoz, hiriburua Toledon izanik.
• 711. urtean hasi zen musulmanen inbasioak bisigodoen estatua eta administrazioa suntsitu zituen. (Al-Andalus)
• Musulmanek lurraldea probintziatan banatu zuten.
• Kristauek, hasieran, Iberiar Penintsulako iparraldean sortu zituzten erreinuak:
  • Kantauriar mendikatean: Asturiasko Erreinua.
  • Pirinioen inguruan: Nafarroako Erreinua, Aragoi eta Kataluniako konderriak (XII. mendean batu zirenak Aragoiko Koroa sortuz).
  • XIII. mendean Aragoiko Koroaren barnean Valentziako Erreinua eta Balear Uharteak sartu ziren.
• XV. mendean bost multzo nagusi zeuden Iberiar Penintsulan: Portugalgo Erreinua, Gaztela eta Leongo Erreinua, Aragoiko Koroa, Nafarroako Erreinua eta Granadako Erreinu Musulmana.

Aro Modernoa eta Garaikidea: Batasunetik Zentralizaziora

• Errege-Erregina Katolikoek Iberiar Penintsula batu zuten, Portugal izan ezik:
  • Gaztelako eta Aragoiko Koroak ezkontza bidez batu zituzten.
  • Granadako Erreinu Musulmana 1492an konkistatuz.
  • Nafarroako Erreinua 1512an konkistatuz.
  • Nahiz eta batasun bat lortu, erreinu bakoitzak bere egitura politiko, administratibo eta fiskalei eutsi zien.
• Austriar Etxearekin, XVI. eta XVII. mendeetan, egoerak antzera jarraitu zuen.
• XVIII. mendean Ondorengotza Gerra gertatu zen, Filipe V.a Borboikoa eta Karlos Austriakoaren artean.
  • Filipek irabazi eta Gaztelako Koroaren egitura ezarri zuen, Penintsularen batasun osoa ezarriz.
  • EAEn eta Nafarroan foruak mantendu ziren, Filiperi leialak izan zirelako.
• XIX. mendean, Javier de Burgos Sustapen ministroak probintzia-banaketa berria egin zuen, 1833. urtean.
  • Ia-ia bat dator gaur egungoarekin. Borboien antolaketa kaotikoa konpontzea zen horren helburua.
  • Lurraldea 49 probintziatan banatu zuen. 1927an 50 izan ziren, Kanariar Uharteak bitan banatu zirenean.
  • Probintzia bakoitzak hiri bat zuen hiriburu moduan.
  • Nafarroan eta EAEn erakunde-berezitasunak ezabatu egin ziren, Gerra Karlistetan parte hartzearen zigor gisa.
• Lehen Errepublikan (1873-1874) eskualdeetan antolatutako estatu federala proiektatu zen, baina ez zen martxan jarri.
• Monarkiaren Berrezarkuntzan zentralizazio handia gertatu zen. Mugimendu erregionalistak eta, ondoren, mugimendu nazionalistak sortu ziren estatuan.
• XX. mendean, Bigarren Errepublikan eskualdeen autonomia hazi egin zen (1931ko Konstituzioarekin).
• Gerra Zibilaren ondoren, frankismoak estatu bateratu eta zentralista osatu zuen, nazionalismoak eta separatismoak zapalduz.

Autonomia Prozesua Espainian

• Autonomia lortzeko prozesuak bi bide nagusi izan zituen:
  • 151. artikuluaren bidea (eskumen ugari bat-batean eskuratzen ziren).
  • 143. artikuluaren bidea (zenbait eskumen eskuratzen ziren eta bost urteko aldian handitu zitezkeen).
• Autonomia Erkidegoen aukerak:
  • Kataluniak, EAEk eta Galiziak 151. artikuluaren bidea aukeratu zuten. Gainera, etorkizunean eskumen gehiago lortzeko eskubidea ere lortu zuten.
  • Andaluziak ere 151. artikulua aukeratu zuen.
  • Nafarroak Foru Hobekuntza hautatu zuen, 151. artikuluaren bidearen pareko prozesu baten bidez.
  • Gainerako autonomia-erkidegoek 143. artikuluaren bidea aukeratu zuten.
• Ceutak eta Melillak ez dute legegintza-gaitasunik.

Desoreka Adierazleak eta Garapen Faktoreak

Desoreka motak

• Desoreka ekonomikoak: ekoizpen-gaitasunean ikusten dira eta BPGaren eta per capita BPGaren bidez neurtzen dira. Azken hori BPGa biztanleriarekin zatituz lortzen da.
• Desoreka demografikoak: biztanleriaren banaketan ikusten dira, eta hori biztanleria-dentsitatearen bidez neurtzen da.
• Gizarte desorekak: etxeetako errenta-mailaren eta ongizate-mailaren bidez neurtzen dira. Azken hori osasun, hezkuntza, laguntza eta aisiarako zerbitzuekin neurtzen da.

Gaur Egungo Garapen Faktoreak

• Industriak pisua galdu du garapen-faktore gisa.
• Zerbitzu aurreratuek, berrikuntzak eta goi-teknologiek hartu dute garapen-faktoreen lekukoa.
• Herrialde garatua denez, hirugarren sektoreak markatzen du desorekak zeintzuk diren.
• Gainera, azpiegituren eta ekipamenduen kalitateak, eta inguruarekin eta atzerriarekin ondo komunikatuta egoteak ere garrantzi handia dauka gaur egun.

Globalizazioa: Prozesua, Ondorioak eta Kritika

Globalizazio Prozesua

• Arrazoiak: Garraioen eta telekomunikazioen hobekuntzak, sistema kapitalistaren orokortzea.
• Ondorioak: Merkataritza askearen handitzea (multinazionalen indarra), herrialde batzuen bizi-maila hobetzea baina beste batzuena okertzea, kultura globalizatua.
• Globalizazioaren aurkako mugimenduak: Herrialde aberatsak eta multinazionalak kontrolpean daudela salatuz, ingurumen-narriadura eta desberdintasunak handitzea kritikatuz.

Globalizazioaren Ondorioak Esparruka

• Esparru ekonomikoan: Merkataritza askerako aukerak handitu dira, baina multinazionalek indar handiagoa hartu dute, enpresa ertain eta txikien kaltetan.
• Gizarte-esparruan: Herrialde batzuen bizi-maila hobetu egiten da, baina beste batzuetan lan egiten duten pertsonen bizi-maila askoz ere txarragoa izaten da, herrialde aberatsetako enpresen irabazien mesedetan.
• Kultura-esparruan: Herrien arteko kulturak batzea eta mundu multikulturala sortzea ekarri du.

Globalizazioaren Aurkako Mugimenduen Argudioak

• Gizarteak munduaren kontrola galdu duela salatzen dute. Herrialde aberatsek eta multinazionalek dute munduaren kontrola, ideia liberalek hartu baitute herrialdeetako gobernuen kontrola.
• Gutxi batzuei bakarrik egiten die onura. Herrialde eta pertsona aberatsen eta txiroen arteko desberdintasunak gero eta handiagoak dira.
• Ingurumen-narriadura larria eragiten du, kapitalismoaren gose asezinak gure ingurumenaren suntsiketa ekartzen baitu.