Historia e Causalidade: De Polibio a Condorcet

Historia e Causalidade

2.1 A explicación causal na época antiga e moderna

Ademais da busca da verdade que levou ao xénero histórico a desvincularse da ficción, moitos historiadores entregáronse desde a Antigüidade á procura dunha explicación da realidade, a un intento de ordenamento explicativo dos acontecementos. Entre os primeiros historiadores preocupados pola indagación causal destacan tres autores: Polibio, Jean Bodin e La Popelinière.

a) Polibio e a idea de causa

• Nacido en Grecia no século II a.C., foi educado en Roma xunto con varios centos de mozos nobres gregos expatriados trala supresión dunha revolta local antirromana.
• Esta circunstancia permitiulle escribir a súa obra máis importante titulada Históricas, que relata a rápida expansión de Roma ata conquistar case todo o mundo entón coñecido. O seu interese pola expansión romana significou un paso adiante na construción da idea dunha historia universal.
• O seu rasgo máis destacado como historiador foi a súa vontade de explicación causal dos acontecementos históricos, evitando facer da historia unha simple enumeración dos feitos. A súa experiencia persoal e os testemuños que recolleu constituíron as fontes fundamentais da súa historia.
• Define o tipo de historia que aspira a promover como pragmática, isto é, que a historia é sobre todo ensinanza e radicalmente distinta do mito e a lenda.
• A historia pragmática estrutúrase en torno a tres imperativos: primeiro, explicar expoñendo as causas e os efectos dos acontecementos; segundo, xulgar avaliando a xustiza e a oportunidade das decisións e os actos dos homes; e, terceiro, advertir incorporando preceptos e normas ao relato histórico.
• Presenta a explicación causal como a condición primordial da explicación histórica e establece unha verdadeira teoría xeral das causas.
• Para Polibio, un acontecemento só ten significación a partir do momento en que o historiador logra encontrar as súas causas, e enlazar as causas xerais e as causas particulares.
• Considera que as causas son resultado de operacións mentais previas á acción e rexeita a posibilidade de que se trate de fenómenos de orde física ou material. As causas están vinculadas á imaxinación e á razón explicativa do historiador.
• Para Polibio a función do historiador é dicir a verdade, pero tamén establecer os feitos, xulgalos, emitir xuízos e buscar a explicación causal dos acontecementos.

b) A orde da probabilidade: Jean Bodin

• O xurista, político e escritor Jean Bodin (1530-1596) establece no século XVI os principios dunha historia das civilizacións apartada de todo providencialismo, isto é, de calquera intervención divina nos acontecementos históricos.
• Publicou un dos primeiros tratados de reflexión sobre a disciplina histórica que pretende ser unha teorización da operación historiográfica. A súa teoría rompe cos modelos históricos anteriores que prescindían da explicación causal dos acontecementos históricos e se limitaban a ser unha simple cronoloxía dos feitos.
• Distingue tres formas de historia: a teoloxía que se ocupa da historia sagrada e que compete á orde da fe; a historia natural que se ocupa da natureza e compete á orde da necesidade; e a historia humana que explica as accións do home que vive en sociedade e compete á orde da probabilidade.
• Para Bodin o dominio da historia humana é un dominio marcado pola inestabilidade debido a que a vontade do home resulta imprevisible.
• A tarefa do historiador é tratar de reducir eses cambios históricos a algunhas leis xerais e explicar o crecemento e a caída dos estados e das civilizacións.
• Rexeita a filosofía cristiá da historia que destacaba a decadencia progresiva da humanidade e afirma que o mundo non deixa de progresar cara a un estado cada vez mellor. Ademais, trátase dunha historia universal e interesada en todas as sociedades coñecidas do mundo.
• Para Bodin o motor explicativo da historia é o instinto de supervivencia dos homes, o seu desexo de adquirir riquezas, a súa sede de posesión, base creadora de civilización.
• Todo isto permite trazar unha xerarquización da civilización en varios estadios que abarcan o progreso do espírito civilizador.
• Para moitos autores, Bodin, que busca na súa obra leis explicativas e causas xerarquizadas dos acontecementos históricos, constitúe un precursor dos filósofos e historiadores da ilustración do século XVIII.

2.2 Socioloxía e Historia

a) Durkheim

• Durante o século XVIII e a primeira metade do XIX moitos pensadores buscaron un sentido ao devir humano inscribindo o presente nunha lóxica integramente racional. Así, Kant, Hegel e Marx concibiron toda a historia da humanidade como a comprensión das loitas do presente pola liberdade. Deste xeito, rematou por se impoñer unha visión teleolóxica que ve na historia un camiño cara a un maior progreso e perfección humana.
• Agora ben, a finais do século XIX e principios do XX a socioloxía de Durkheim e os seus seguidores transformou profundamente as orientacións dos historiadores, especialmente dos franceses, sobre a necesidade de construción dunha física social ou socioloxía.
• Os principios epistemolóxicos da socioloxía de Durkheim fúndanse en tres supostos fundamentais. En primeiro lugar, o obxectivismo do método que supón a eliminación da subxectividade do investigador. En segundo lugar, a realidade do obxecto, polo que os feitos sociais deben ser estudados como cousas. Por último, en terceiro lugar, os feitos sociais deben ser reducidos ás súas causalidades sociolóxicas, consideradas as únicas eficientes.
• Durkheim, principal inspirador desta escola sociolóxica, foi profesor e fundador da revista L’Année sociologique en 1897.
• Consideraba que o obxecto central da socioloxía era a conciencia, unha conciencia colectiva na que as normas, os costumes e a relixión son elementos importantes.
• Fronte aos historiadores, Durkheim destaca a cientificidade da socioloxía e manifesta o seu desexo de relegar a Historia ao rango de ciencia auxiliar, ocupada na recolección de datos, o establecemento de cronoloxías e o estudo de individualidades.
• Durkheim admite que o coñecemento histórico é indispensable para a socioloxía, pero asigna á historia un papel secundario de abastecedora de material, que máis tarde a socioloxía analizará para establecer unhas regularidades e, se é posible, unhas regras de funcionamento.
• Para Durkheim a historia pode ser científica se supera o singular, o individual, e establece comparacións entre diversas sociedades, pero ao chegar a este punto faise indistinta da socioloxía.
• A socioloxía de Durkheim tivo un impacto decisivo sobre a evolución da disciplina histórica, especialmente en Francia.

b) Simiand

• En 1902, un sociólogo seguidor de Durkheim, François Simiand, publicou un artigo titulado Método histórico e ciencias sociais no que denunciaba unha historia que non tiña nada de científica e estaba destinada á descrición de fenómenos continxentes e azarosos, mentres que a socioloxía podía acceder a fenómenos reiterables, regulares e estables e deducir a existencia de leis.
• Simiand denuncia a existencia de tres ídolos dos historiadores: o ídolo político, isto é, a excesiva preocupación polos fenómenos políticos; o ídolo individual, é dicir, a concepción da historia como estudo dos homes e non dos feitos; e finalmente o ídolo cronolóxico, isto é, a continua dependencia dos estudos das orixes.
• Deste xeito, Simiand esperaba atraer ao campo da socioloxía a unha serie de historiadores renovadores desexosos de substituír a práctica empírica por un método crítico baseado na investigación causal e exclusivamente elaborado por sociólogos.
• O texto de Simiand tivo unha grande repercusión e pronto se converterá na principal base teórica da denominada Escola dos Annales.
• A pesar da enorme complexidade que presenta a longa traxectoria da escola dos Annales, é posible establecer uns rasgos comúns como a crenza no carácter científico da historia; a necesidade dun debate permanente coas outras ciencias sociais; a aspiración a unha historia global e total, rexeitando os acontecementos illados; e a visión simultánea da historia como ciencia do pasado e ciencia do presente que busca no pasado as claves do presente.
• Durante as últimas décadas a revista dos Annales mostrou un notable interese pola historia das mentalidades, a historia da vida cotiá, a historia cultural e a microhistoria. Deste xeito, as ciencias que foran importantes para os Annales nos primeiros momentos, como a economía, a socioloxía e a antropoloxía, foron desprazadas por outras ciencias como a lingüística, a semiótica e a psicanálise, que conviven cunha enorme variedade de enfoques metodolóxicos e ideolóxicos.

2.3 Estruturalización da historia

a) A Escola francesa dos Annales

• Desde 1929, ano da fundación da revista Annales d’histoire economique et social, dirixida por Marc Bloch e Lucien Febvre, a orientación durkheimiana pasa a ser o elemento teórico dominante no programa da Escola dos Annales, que atravesará por distintas etapas e aglutinará a unha boa parte dos historiadores franceses e europeos do século XX.
• Os Annales asumiron desde un primeiro momento un ton especialmente polémico contra a historia positivista do século XIX e criticaron con especial intensidade a Langlois e Seignobos e o seu manual de introdución aos estudos históricos.
• Por outra banda, a Escola dos Annales substitúe o predominio do político, característico da escola positivista, polo interese polos aspectos económicos e sociais das distintas sociedades e civilizacións, o que obriga á utilización doutros enfoques, doutras técnicas e outros métodos de estudo.
• Así, a Escola dos Annales promoveu, entre outras cousas, a historia dos prezos, dos ingresos e dos salarios, o que implica a utilización de temporalidades máis longas, o uso do ordenador e a ampliación das fontes e materiais utilizados polo historiador.

b) Historia e etnoloxía: Levi-Strauss

• Desde finais da década de 1950 e a primeira metade da década seguinte, os historiadores sufriron de novo a forte competencia da socioloxía, neste caso da socioloxía estrutural representada fundamentalmente por Claude Lévi-Strauss.
• Para Lévi-Strauss o historiador encarna un nivel máis baixo do real, pero dado que opera unicamente con datos empíricos da observación, non está en condicións de crear modelos e, por tanto, non pode ter acceso ás estruturas profundas da sociedade.
• Para Lévi-Strauss a historia e a etnoloxía, isto é, a rama da antropoloxía que estuda sistemática e comparativamente as etnias e as culturas dos pobos, constitúen disciplinas moi próximas tanto polos seus métodos como polo seu obxecto e o seu propósito. A distinción entre esas dúas disciplinas sitúase, segundo Lévi-Strauss, en que a historia é unha ciencia empírica e a etnoloxía é unha ciencia conceptual.
• A historia e a etnoloxía teñen o mesmo obxecto: a vida social; o mesmo propósito: a mellor comprensión do home; e o mesmo método. Distínguense pola súa distinta perspectiva: a historia organiza os seus datos en relación coas expresións conscientes da vida social, e a etnoloxía en relación coas estruturas inconscientes.
• Lévi-Strauss considera que unha estrutura non é unha realidade empírica senón un modelo explicativo teórico construído como hipótese. As estruturas son inconscientes e, polo tanto, non son directamente observables, pero a análise estrutural permite deducilas e construílas a partir das súas manifestacións nos fenómenos concretos.
• Para Lévi-Strauss unicamente a etnoloxía pode ter acceso ás estruturas inconscientes da sociedade humana subxacentes no mundo simbólico. A historia, como disciplina empírica, soamente pode ser parcial e debe renunciar a calquera tipo de xeralización.
• Esta énfase nos códigos e regras “profundas” dotaron ao estruturalismo antropolóxico dunha forte tendencia atemporal, acausal e ahistórica.

c) Braudel: Historia e Ciencias Sociais

• O historiador F. Braudel, unha das figuras máis importantes e influentes da Escola dos Annales, tratou de dar unha resposta ao reto á historia desenvolvido por Lévi-Strauss na súa obra.
• Aínda que recoñece o peso da herdanza de Marc Bloch e Lucien Febvre, fundadores da escola dos Annales, Braudel impulsou unha importante renovación dos estudos históricos para facer fronte á ofensiva estruturalista.
• Braudel apela, en primeiro lugar, á unidade das ciencias sociais, identifica socioloxía e historia, e propón reorganizar o conxunto das ciencias sociais en torno dun programa común que teña por referente o concepto de longa duración como estrutura.
• Pero a resposta dada a Lévi-Strauss e ás ciencias sociais en xeral non se limita a opoñerlles a longa duración como estrutura, senón que consiste en pluralizar a dimensión temporal.
• A obra de Braudel tivo gran éxito institucional e a historia pasou a ser unha disciplina fundamental no campo das ciencias sociais. Ademais, en 1969 a revista dos Annales abandonou en parte o interese polos aspectos económicos e sociais en favor dunha historia máis inclinada ao estudo das mentalidades e das culturas, así como da antropoloxía histórica.

d) La Popelinière e a historia perfecta

• O señor de La Popelinière, nobre protestante francés do século XVI, foi o pensador que levou máis lonxe a idea de que a historia era capaz de representar e abarcar a totalidade social.
• Decepcionado pola lectura doutros historiadores, La Popelinière intérnase no terreo da historia dun modo renovador, pois para el coñecer a historia non consiste en recordar os feitos e acontecementos humanos, senón que a esencia da historia consiste en coñecer os motivos, as causas deses feitos.
• Na súa obra titulada Idea da historia perfecta o autor defende o seu ideal dunha historia que pode ser perfecta, así como modelo e síntese das outras ciencias.
• A primeira condición para que a historia poida acadar a perfección é que sexa universal. Esta universalidade depende da capacidade interpretativa do historiador.
• A segunda condición para que a historia poida acadar a perfección é que sexa completa, isto é, que comprenda o natural, os usos, os costumes e modos de actuar dos pobos.
• Se cumpre estas dúas condicións, a historia pode acadar entón a capacidade da filosofía, superando a desorde con que aparecen os feitos históricos e transformando eses feitos en causas significativas.
• En resumo, para este autor, o historiador que aspira ao universal, ao xeral, debe adoptar unha actitude filosófica á hora de se enfrontar coas súas fontes documentais.

2.4 Historia e Ilustración

Durante o século XVIII multiplicáronse os estudos históricos realizados por filósofos.

Entre estes filósofos historiadores destacan sobre todo tres: Montesquieu, Voltaire e Condorcet.

a) Montesquieu e o espírito das leis

• Montesquieu considera que a historia debe imitar o modelo das ciencias da natureza, as ciencias experimentais, e aspira a formular leis xerais tan rigorosas como a física, sendo partidario dun estrito determinismo histórico.
• Segundo Montesquieu, varias cousas gobernan aos homes: o clima, a relixión, as leis, as ordes dos gobernos, os feitos pasados, os costumes, e como resultado de todas elas fórmase un espírito xeral dunha época.
• Montesquieu rexeita que a fortuna domine o mundo, e defende un determinismo centrado na noción de causalidade. Para este pensador hai causas xerais, sexan morais, sexan físicas, que actúan en cada país, e que elevan, manteñen ou derruban as institucións.
• Na súa obra Do espírito das leis, Montesquieu pretende establecer unha física social a fin de organizar a diversidade de fenómenos que se presenta ante o observador nunha determinada cantidade limitada de tipos.
• Os diversos tipos fan intelixible a historia da humanidade a partir de dous criterios fundamentais que son o modo de exercicio do poder e o principio de autoridade que cada goberno necesita para perpetuarse.
• Así, Montesquieu distingue tres tipos de réximes políticos: o despotismo, a república e a monarquía, pola que amosa as súas preferencias.
• A esta primeira clasificación agrega unha segunda que distingue os réximes moderados, en que a liberdade e a seguridade dos cidadáns están aseguradas, e os réximes nos que predomina a desorde.
• Para Montesquieu o modelo político ideal e a imitar é a constitución de Inglaterra, que establece unha separación real de poderes, clave para a conservación das liberdades públicas: o poder lexislativo, encargado de elaborar as leis; o poder executivo, encargado de poñelas en práctica; e o poder xudicial, encargado de vixiar polo seu cumprimento.

b) Voltaire

• O filósofo Voltaire interesouse pola historia, da que se ocupou en varias das súas obras.
• Critica a historia tradicional política centrada na vida dos reis e pretende facer unha historia social, insistindo na importancia da vida cotiá, a demografía e os fenómenos culturais.
• Na súa principal obra histórica titulada Ensaio sobre os costumes, traballou máis de vinte anos, non deixando xamais de investigar, de recoller testemuños, de ler e de aumentar a súa documentación histórica.
• Afirma que na historia actúan unha serie de causalidades, e que é necesario saír da desorde con que se presentan os acontecementos históricos. Así, sinala en concreto tres factores que inflúen no espírito e comportamento dos homes: o clima, o goberno e o medio.
• Para Voltaire a misión do historiador é potenciar todo aquilo que constitúe a unidade do xénero humano, renunciando ás singularidades, así como esbozar a posible traxectoria dos progresos do espírito humano.
• Voltaire trata de conxugar a universalidade da natureza -a mesma en todas partes-, coa diversidade das civilizacións, sobre a base dos progresos do espírito humano.

c) Condorcet

• A visión teleolóxica da historia acada a súa máxima expresión durante o século XVIII na obra de Condorcet titulada Bosquexo dun cadro histórico dos progresos do espírito humano (1793).
• Nesta obra, Condorcet describe o combate da ciencia contra o fanatismo, especialmente relixioso, e proclama o progreso da humanidade cara ao perfeccionamento e a felicidade colectiva.
• Afirmaba que a raza humana tiña un desenvolvemento unitario, que a historia era unilineal e avanzaba cara á emancipación da raza humana, que a razón era a clave do proceso histórico e que, levada ás súas últimas consecuencias, creaba felicidade, liberdade e paz.
• Por outra banda, Condorcet, desde a súa perspectiva optimista e continuista, asigna un lugar destacado ao que denomina matemática social e o cálculo de probabilidades a fin de destacar a coherencia da historia e o carácter unitario do proceso histórico determinado polos factores causais.