Hannah Arendt: Totalitarismoa, Vita Activa eta Emakumearen Askapena

Hannah Arendt: Totalitarismoa, Vita Activa eta Emakumearen Askapena

1. Totalitarismoaren Jatorria

Totalitarismoa XX. mendeko erregimen politiko multzo bat da, non Estatuaren botere guztia alderdi bakarrean bilduta dagoen eta gizarte osoa kontrolatzen den ideologia bera izan dezaten. Adibidez, nazismoa, faxismoa, frankismoa edo estalinismoa.

Totalitarismoaren aitzindariak XVIII. eta XIX. mendeko antisemitismo europarra eta XIX. mende amaierako inperialismoa dira. Lehenengoa juduen aurkako arrazismo bat da, hainbat aurreiritzitan oinarritua (erlijioa, kultura, arraza, etab.). Bestalde, inperialismoa Europako herrialdeen artean eman zen norgehiagoka batetik jaio zen, ea nork menderatzen zituen lurralde gehien lehenago, ondoren kolonialismoa sortuz.

Lehen Mundu Gerraren ostean, ekonomia hondatuta geratu zen eta totalitaristek egonkortasuna lortu zuten. Masa gabeko pertsona desesperatu asko zegoen, eta termino horrek konbentzitu zituen; beraz, boterearekin sistema eta legeak aldatu zituzten. Botere guztia pertsona bakarrak zuen, oposizioko alderdiak eta askatasun pertsonalak deuseztatuz eta propaganda eta izua ezarriz. Marko juridikoa haiek nahi zuten modura eraldatu zuten.

Gizarte totalitario batek gizartearen konplizitate pasibo edo aktiboa behar du funtzionatzeko, herritarrek bortizkeria hori onartuz lortzen dena. Honako ezaugarri hauek behar dira gizarte totalitario bat lortzeko: esparru publikoa deuseztatzea, pertsonak bakartuta bizitzea, komunitateko kide izatearen sentimendua galtzea, izu-egoera amaigabea. Aniztasun hori suntsitzeko, sarraskitze- eta kontzentrazio-eremuak erabiltzen zituzten.

2. Giza Bizitzaren Baldintzatzaileak

Arendten arabera, gizakion bizitza aktiboa hiru jarduera motak osatzen dute: landu, fabrikatu eta ekin.

Lantzea biologikoki bizirauteko jarduerak dira, oinarrizko premiak asetzeko produktuak fabrikatuz, eta horiek ez dira iraunkorrak. Adibidez, lurra landu, arrantza, ehiza, nekazaritza, etab.

Ekoiztea gauza artifizialak, ez naturakoak, fabrikatzea da. Horretarako, sormena behar da, eta produktu horiekin bizitza artifiziala osatzen da. Objektu erabilgarriak, iraunkorrak, ez-naturalak, gizakiei egonkortasun eta konfiantza eman eta hilezkortasuna lortzeko grina ematen diguten objektuak izan behar dira.

Azkenik, ekitea dugu. Hau gizakiek haien artean egin nahi dutena eztabaidatu eta planifikatzea da, dimentsio politikoa zabalduz. Beharrezkoa da aniztasuna, ikuspuntu ezberdinak izanda desadostasunetan adostasunera iristea eta elkartasuna. Arendten arabera, politika doxari dagokio, eta ez epistemeari; hau da, egia inposatzen denean ez dago eztabaidarik, eta hori gabe ez dago politikarik. Pertsona gehienek jarduera horretan jarduten dute.

3. Vita Activaren Esparruak

Gizakiontzat funtsezkoak diren bi bizi-esparru existitzen dira: Vita Activa eta Vita Contemplativa.

Vita Activa bizitza aktiboa da, eta ekintza eta lan bidez giza kontuetan parte hartzea inplikatzen du. Ekintza beste gizakiekin esparru publikoan dugun interakzioa da, non harreman politiko eta sozialak gertatzen diren. Lana material premiak asetzeko ekoizpen-ekintzak dira, adibidez, nekazaritza edo industria. Vita Activa funtsezkoa da gizakientzat gure mundu komuna sortu eta mantentzeko.

Vita Contemplativa kontenplaziozko bizitza da, hausnarketa, kontenplazio eta ezagutzaren eta egiaren bilakuntzara zuzenduta dago. Bizimodu horretan, pertsonak mundu publikotik aldendu eta pentsamendu filosofikoan, meditazioan edo kontenplazio estetikoan murgiltzen dira. Baliotsua da pentsamendu kritikoa garatu eta mundua ulertzen laguntzen digulako.

Giza bizitzaren baldintzatzaileekin lotuta, esango genuke lan-ekintza esparru pribatukoa dela, etxe-eremuan. Ondoren, ekoizpena publikoa dela, interakzio politikoaren esparrua non denak berdin tratatzen diren. Eta, azkenik, ekintza esparru sozialekoa da, pertsonen arteko harremanak ematen dira aurreko ekoizpenaren ondasunak eta zerbitzuak trukatuz.

Hannah Arendten konklusioa esparru publiko eta pribatua mantendu behar direla da totalitarismorik ez emateko; izan ere, bestela, gizakiak deserrotu eta duintasunak kenduko litzaizkieke. Gizakiak espazio publikoan jaiotzen gara, eta besteekiko elkarbizitzak egiten gaitu gizaki, izan ere, gizakia gizartean erlazionatzen den izakia da.

4. Eichmann Jerusalemen eta Gaizkiaren Hutsegitea

Eichmann Alemania Naziko SSetako goi-mailako ofiziala izan zen, Azken Konponbidearen arduradun zuzenetako bat, berak antolatu baitzuen Poloniako sarraskitze-eremuetarako garraioa atxilotuentzat. Gerra amaitu eta Argentinara bidali zuten, baina Mossad-eko komando batek Jerusalemera eraman zuen epaitzera, eta bertan zegoen Hannah Arendt.

Arendten arabera, Eichmann pertsona normal bat zen, ez psikopata bat. Eichmannen defentsak zioen berak estatu-arrazoiak aginduta jokatu zuela. Estatu-arrazoiaren barruan salbuespenak sartzen dira, non langile batek une puntual batean bere etikaren aurkako zerbait egiten duen. Arendten hausnarketan ikus dezakegu estatu totalitario batean Eichmannen jarrera ez zela salbuespen bat, eguneroko gauza baizik.

Bigarren argudioan, Eichmannek agindutakoa bete besterik ez zuela egin esan zuten, errua Hitlerri egotziz. Arendten analisiak dio jasotzen duzun agindu bat legez kanpokoa bada ez duzula zertan bete, baina erregimen totalitario batean agindu horiek legearen barruan zeuden; beraz, izatez ez zuela ezer txarrik egin defendatzen zuten abokatuek.

Horrekin guztiarekin, Arendtek gaizkiaren hutsalkeria hartzen du ikasgaitzat. Estatu totalitarioarentzat horrelako erailketak legalak zirenez, ez zen ezer gertatzen. Hori da hutsalkeria, ez zuen ezta pentsatu ere egiten ari zena zein larria zen, totalitarismoak horretarako baimena ematen baitzion. Eta horixe bera da Eichmann errudun bihurtzen duena, ez pentsatu izana, inork ez baitzuen behartu hausnarketa barik jokatzera.

Arendten arabera, guztiok islatu gaitezke Eichmannen kasuan, horrelako delitua edonork bete dezakeela pentsatzen ez badugu. Bere konklusioa da holokaustoa ez zela gertatu naziak oso gaiztoak zirelako bakarrik, jendeak ez zuelako pentsatu baizik. Hutsalkeria existituko ez balitz, ideologia nazia ez litzateke hedatuko, eta totalitarismoari aurre egiteko modu egokiena demokrazia parte-hartzailea da.

Eichmann

Testuaren gaia: Testu honetan, Eichmanni egindako epaiketatik, Eichmanni berari buruz atera daitekeen ondorio nagusia azaltzen digu Arendtek.

• Autorearen esanetan, Eichmannen nortasunaren ezaugarri nagusia ez zen ergelkeria, buruarinkeria baizik, ez pentsatzea alegia.
• Eichmannen gaiztakeria ez zetorren bere izaeran errotuta zegoen zerbaitetik. Aitzitik, Eichmannen gaiztakeria hutsala zen, eta horrexek, paradoxikoki, aparteko zerbait eta oso arriskutsua zen zerbait bihurtzen zuen.
• Eichmannen tankerako buruarinkeria kaltegarriagoa izatera irits daiteke instintu gaiztoek eragindako pertsonen gaiztakeria guztiak baino.

Hutsala

Azalekoa edo sakontasunik ez duenari esaten zaio hutsala. Arendtek gaiztakeria mota bat izendatzeko erabiltzen du: hausnartu ez eta haien ekintzen ondorioez arduratzen ez diren pertsonei egotzita. Eichmann bezalako pertsona hutsalei ardura dien gauza bakarra emandako aginduak betetzea da, horrek izan ditzakeen ondorioez hausnartu barik. Arendt pragmatismoaren aurka dago, soluzioa bilatzen baitu moraltasuna kontuan hartu gabe. Arendten arabera, erabaki guztiak dakartzaten ondorioen arabera baloratu behar dira. Erantzukizunaren etikak giza ekintzei buruz hausnartzea eskatzen du.

Gaizkiaren

Testu zati honetan, Arendtek gaizkiaren hutsalkeria kontzeptua argitzen du. Hasteko, Eichmann Shakespeareren “gaizto” ezagunekin konparatzen du (Iago, Macbeth edo Rikardo III), nazi honek “gaiztoen paradigma” horiekin zerikusirik ez zuela ondorioztatuz. Izan ere, pertsonaia horiek guztiek haien nagusien inbidia zuten eta hauen karguez modu ilegitimo batean jabetu ziren. Eichmann ez zen horrelakoa, bere ”akats bakarra” agintzen zioten horretatik haratago pentsatzeko ezintasuna zen (irudimen falta). Horrela, “naturaltasun osoz” aitortu zion poliziari, bera beti saiatu zela gobernu nazien eskakizunetara moldatzen, “besterik ez”, “merezi” baino kargu baxuago bat lortuz, bere ahalegin guztiak gorabehera.

Gaizkiaren Hutsegitea

Kontzeptu honen arabera, Arendtek zera adierazi nahi du: gaitza ez datorrela beti muturreko edo salbuespenezko gaiztakeria batetik. Aitzitik, sarritan gaitza egunerokotasunean, hausnarketarik gabe, egiten ditugun ekintzetan ageri da. Hauxe da Eichmanni egindako epaiketatik Arendtek ondorioztatu zuena. Eichmann burokrata nazi bat izan zen, Holokaustoaren logistika diseinatzearen arduraduna. Askoren iritziaren kontra, Arendtentzat Eichmann ez zen munstro bat, gizaki arrunt eta mediokre bat baizik, ematen zitzaizkion aginduak zalantzan jarri gabe bete zituena. Honi deitu zion Arendtek gaizkiaren hutsalkeria.

Garrantzitsua

Gaia: [Eichmannek] erregimen totalitario batean, [funtzionarioek] egindako krimenak justifika daitezke?

• Gizarte totalitario eta burokratiko batean aritzeak gizatasuna kentzen die haren burokraziarako lan egiten duten funtzionarioei.
• Baina horrek egindako delituaren zirkunstantziei dagokie, eta ez delituari berari.
• Esate baterako, lapur baten egoera pertsonalak ez du egindako delitua justifikatzen.

Totalitarioa

Termino hau XX. mendean sortu ziren erregimen politiko autokratikoei aplikatzen die Hannah Arendtek, nazien Alemaniari eta garaian sortutako beste hainbati. Tankera hauetako erregimenek kontrol absolutua ezartzen dute bizitzaren esfera publiko eta pribatuetan. Erregimen hauek ideologia bakarra inposatu nahi dute, oposizio eta aniztasun oro ezabatuz. Horretarako, propaganda, errepresioa eta kontrola baliatzen dituzte. Erregimen hauek autonomia eta askatasun indibiduala ukatzen dituzte, herritarrak Estatuaren instrumentu huts bihurtuz.

5. Zer da Emakume Izatea?

Beauvoirren helburua emakumeek haien burua berriz definitzeko aukera izatea zen; izan ere, ordura arte gizonezkoek definitu zituzten, eta horrek emakumeak gizonen menpe mantentzea eragiten du.

Beauvoirren erreferente filosofiko nagusia existentzialismoa da. Existentzia esentziaren aurretik dator, gure existentziaren araberakoak gara, ez da giza esentzia unibertsalik existitzen, eta aske izateak inplikatzen du guk geuk nolakoak garen erabakitzeko askatasuna edukitzea. Baina emakumeari inposatu egiten zaio izateko modu bat, eta Beauvoir horren kontra dago.

Simone de Beauvoirrentzat emakume izatea ezin da sexualitate, biologia edo ekonomiatik definitu behar, nahiz eta horiek kontuan hartu. Hark argitu nahi zuen galdera emakume bat nola bilakatzen den emakume erantzutea zen, eta bere tesi nagusia emakume ez dela jaiotzen da, egin egiten dela baizik. Nagusitasunaren eta esklaboaren dialektikaren arabera, gizona funtsezkoa, egia-iturria, ezagutza, arrazoimena eta balio absolutua da, eta emakumea, berriz, gizonaren aurkako bezala definitzen da, bestea, gizonaren osagai ez-esentziala. Gizon eta emakume artean mendekotasun-harreman bat sortu da, non emakumea gizonaren menpe dagoen, emakumeari askatasuna eta erabakitzeko gaitasuna ebatziz.

Emakume bihurtzeko prozesuan, konturatu gabe, kulturak moldatzen zaitu txikitatik, gizonek diseinatu duten emakume-eredura moldatuz. Txikitatik esaten dizute zure patua emazte eta ama izatea dela, gizonezko baten mende egoteko, ezkontzak gizonezkoaren zerbitzari bilakatzen zaituelako, haren etxeko andre izateko.

Ondoren, rol-banaketan paradoxa planteatzen du; izan ere, emakumeei ez zaie esparru publikoetan sartzen uzten, baina, ondoren, horiek dira guztion hezkuntzaz arduratu behar direnak.

Azkenik, Beauvoirrek amatasuna kritikatzen du, esanez hau emakumea esparru pribatuan mantentzeko teknika bat dela, eta idazleak garaian polemikoak ziren konponbideak proposatzen ditu: haurtzaindegiak, abortua eta kontrazepzioa.

Izan ere, Beauvoirren helburua sexu arteko berdintasuna bermatu eta harreman hierarkiko hori deuseztatzea zen, emakumeak autonomoak eta norberaren jabe izan gaitezen, eta, horretarako, beharrezkoa den askapen-prozesu kolektibo bat martxan jartzea, emakumeek erabakitzeko nora heldu nahi duten eta eremu guztietan autonomia lor dezaten.

6. Ideia Feministen Garapena

Feminismoa emakumeenganako diskriminaziotik sortuta pertsona guztien arteko eskubide-berdintasuna bilatzen duen korrontea da, heterogeneoa eta historian zehar eboluzionatu duena.

Bere aitzindariak Ilustraziotik datoz: Olympe de Gouges (Emakumearen eta emakumezko hiritarren eskubideen aldarrikapena) eta Mary Wollstonecraft (Emakumearen eskubideen defentsa). Horiek salatu zuten Ilustrazioak kontuan hartzen zituen ikuspuntuak gizon zuri, burges eta heterosexualenak bakarrik zirela.

Neurritasunaren aldeko mugimendua AEBetan XIX. mendean emakume kristauek martxan jarri zuten mugimendu bat zen; hau izan zen gizarte-bizitzan parte aktiboa izan zuen lehen emakumeen mugimendua.

Sufragistek (1848) balio demokratiko eta eskubide liberalen unibertsalizazioa bultzatu zuten, bozka-eskubidetik abiatuta. Mugimendu interklasista eta esklabotzaren abolizioaren aldekoa izan zen, eta hauek izan ziren haren lehen urratsak:

Estatu Batuetan, Seneca Fallseko adierazpena lortu zuten Elisabeth Cady Stantonek, Sarah eta Angelina Grimkék eta Lucretia Mottek 1920an.

Bigarren Mundu Gerra ostean, demografia berreskuratzeko, amatasuna bultzatu zuten 1946 eta 1964 artean, Baby Booma emanez.

Ondoren, Simone de Beauvoirren Bigarren Sexua liburu garrantzitsua agertzen da, emakumeak modu zibil, politiko eta sozialean baino gehiago zapalduak zirela azpimarratuz. Emakumearen identitate sozialaren eraikuntza eta generoa eraikuntza sozial bat dela bultzatzen ditu. Liburu horrekin, Beauvoirrek erakusten digu nola, nahiz eta gizakiak aske izatera zuzenduta gauden, emakumeak gizonen mendekotasun batean bizi garela, haiek erabakitzen baitzuten nolakoa izan behar zen emakume bat, eta horregatik dela garrantzitsua emakumeak berak definitzea zer den emakume libre izan gaitezen.

Bestalde, Betty Friedan dugu, feminismo liberalaren 2. olatuaren idazle eta aktibista garrantzitsua, etxeko andre terminoak emakumeen frustrazioa eragin zuela aldarrikatuz.

Feminismo erradikala 70 eta 80 hamarkadetan Kate Millettek eta Shulamith Firestonek popularizatutako mugimendua da, heteropatriarkatuaren kontzeptualizazioa lantzen zuena eta emakumeek haien gorputz gaineko erabakiak hartzeko eskubidea dutela defendatzen duena (nire gorputza nirea da).

Azkenik, 80 eta 90 hamarkadetan, erakundeen androzentrismoa eta sexu- eta genero-kategorien azpian interes politikoak daudela salatzen da, eta familia tradizionala botere-tresna bat dela eta hortik kanpoko kasuak patologizatu egiten direla.