Hannah Arendt eta Nietzsche: Pentsamendu Kritikoaren Gakoak

Hannah Arendt: Totalitarismoa eta Giza Kondizioa

Totalitarismoaren Jatorria: Gaitz Absolutua

Hannah Arendtek totalitarismoa fenomeno berezi eta berritzaile gisa ulertzen du, bereziki XX. mendeko nazismoaren eta Stalin garaiko Sobietar Batasunaren analisia oinarri hartuta. Aurreko historian ez da halako basakeria antolaturik ezagutu, eta, horregatik, ulertzeko kategoria berriak sortu beharra dago. Hori da Totalitarismoaren jatorria lanaren abiapuntua. Totalitarismoaren jatorri gisa bi faktore nagusi azpimarratzen ditu: antisemitismo politikoa eta inperialismoa. XVIII. eta XIX. mendeetan, bereziki Frantzian, antisemitismoak juduak nazioaren etsai gisa aurkeztu zituen, frantziar identitatearen aurkako mehatxu gisa. Bestalde, XIX. mendearen amaieran garatutako inperialismoak arrazakeria eta kapitalaren pilaketa uztartu zituen, zenbait talde deshumanizatu eta hilketa administratiboak normalizatzeko helburuarekin. Lehen Mundu Gerraren ondorengo krisi ekonomiko bortitzak totalitarismoaren gorakada erraztu zuen. Ideologia gabe geratutako masak etorkizun hobe baten promesaz liluratu zituzten, eta sarri intelektualen babesa lortu zuten. Boterea eskuratzean, estatuaren egitura eta legeak eraldatu zituzten lege naturalaren (nazismoa) edo historikoaren (stalinismoa) izenean: boterea buruzagi bakar baten esku kontzentratu zuten, alderdi politikoak masen ordez ordezkatu, eskubide indibidualak suntsitu eta ekonomia zentralizatu zuten, propaganda eta izuaren bidez. Totalitarismoaren azken helburua boterea iraunaraztea da, eta horretarako, gizabanakoaren desegitea ahalbidetzen duten legeak sortzen dira. Arendtek hiru suntsipen-mekanismo nagusi identifikatzen ditu: pertsona juridikoaren deuseztatzea (eskubideak izateko eskubidea ukatuz), pertsona moralaren galera (gizartea atomizatu eta bortizkeria normalizatuz), eta banakotasunaren suntsitzea («heriotza-lantegien» bidez, non gizabanakoak anonimoki ezabatzen diren). Arendten ustez, totalitarismoaren berrikuntza erradikala ideologiaren bidez gizakia «soberakin» bihurtzea da, haren existentziari baliorik aitortu gabe. Estatu totalitarioek milaka herritarren gizatasuna kendu zuten, legearen itxurapean, betiere. Totalitarismoan, «dena posible da», eta gizakien patua burokraten esku uzten da.

Giza Bizitzaren Jarduerak: Lana, Fabrikazioa, Ekintza

Hannah Arendtek Giza kondizioa lanean bizitza aktiboaren hiru oinarrizko jarduerak aztertzen ditu: lana, fabrikazioa eta ekintza. Haren helburua da giza jardueraren izaera argitzea, bizitza kontenplatiboaren aurrean. Lantzeak bizitza biologikoa mantentzeko ezinbesteko zeregina du, eta gizakiaren biziraupenerako beharrezkoa denari dagokio. Arendtek lanaren eta kontsumoaren arteko prozesu ziklikoa deskribatzen du: lana beharrizan biologikoak asetzeko egiten da, eta kontsumoak lan berria eskatzen du, etengabeko ziklo batean. Biak ez dira iraunkorrak, baina biziaren oinarri dira. Bestalde, fabrikazioak gizakiari objektuen bidez mundua eratzeko gaitasuna ematen dio. Artifizialtasuna sortzeko ahalmenari esker, naturaren mugak gainditu eta historian arrastoa uzteko aukera dugu. Fabrikazioaren emaitzek ez dute biziraupen biologikoa ziurtatzen, baina iraunkortasuna ematen diote bizi dugun munduari. Ekintza, ordea, gizabanakoen aniztasunarekin lotzen da, eta besteekin espazio publikoan jarduteko modua adierazten du. Politika, espazio publikoa eta komunitate politikoaren jarraipena dira haren funtsezko elementuak. Arendtek ekintzaren hiru baldintza azpimarratzen ditu: gizaki guztien berdintasuna aitortzea, adierazpen-askatasuna bermatzea eta mundu komunaren zaintza sustatzea. Ekintzaren bidez askatasuna gauzatzen da, eta hortik jaiotzen da politika bera. Heideggerrek gizakia heriotzarako-izan gisa definitu bazuen ere, Arendtek jaiotza jarri zuen bere pentsamendu politikoaren erdigunean. Jaiotza eta ekintza estu lotuta daude, eta gizabanako bakoitza historiaren norabidea alda dezakeen berritasunaren iturri bihurtzen da. Hala ere, modernitateak ekintza-esparru hori arriskuan jarri du, espazio publikoa ahuldu eta gizabanakoa isolatuz.

Vita Activaren Esparruak: Pribatua, Publikoa, Soziala

Hannah Arendtek Giza kondizioa lanean bizitza aktiboa osatzen duten hiru jarduera nagusiak aztertzen ditu: lantzea, fabrikatzea eta ekintza, bakoitza bere esparruan kokatuz: pribatua, publikoa eta soziala, hurrenez hurren. Haren tesi nagusia da aro modernoan espazio publikoak gainbehera izan duela, arlo sozialaren agerpenaren ondorioz. Arendtek greziarren oikos (etxea) eta polis (hiria) kontzeptuak erabiltzen ditu pribatuaren eta publikoaren arteko kontrastea azaltzeko. Esparru pribatua gizakiaren behar biologikoekin eta lanaren mendekotasunarekin lotzen da, non aginte- eta obedientzia-harremanak nagusi diren eta askatasuna ez den posible. Aldiz, espazio publikoa berdinen arteko elkarrizketa eta ekintza askea gauzatzeko lekua da, non gizabanakoek beren ideiak plazaratu eta politikoki parte har dezaketen. Hala ere, aro modernoan arlo soziala sortu da, pribatua eta publikoa nahasten dituen esparru hibridoa, espazio pribatuaren beharrizanek espazio publikoa gainditzen dutelarik. Horren ondorioz, Arendten arabera, espazio publikoaren desitxuratzea eta gizabanakoaren askatasunaren murrizketa gertatu dira. Arlo sozialaren nagusitasunarekin, botereak gizabanakoa komunitatean disolbatzen du, haren autonomia ezabatuz eta ekintza politikorako aukera ahulduz. Espazio publikoa ez da gehiago berdinen arteko askatasunaren gune, baizik eta gobernuaren eta gizarte-egituraren kontrolpeko esparru bat. Arendtek espazio pribatuaren eta publikoaren arteko bereizketa babestu beharra azpimarratzen du, totalitarismoak bi esparruak nahasi eta aniztasuna suntsitzen dituelako. Totalitarismoaren arrisku nagusia politika arlo guztietara hedatzean datza, horrela gizabanakoaren askatasuna eta duintasuna deuseztatuz. Hori dela eta, Arendtentzat espazio publikoa funtsezkoa da gizabanakoaren existentzia politikoa bermatzeko, eta haren babesa ezinbestekoa da askatasuna eta aniztasuna gordetzeko.

Eichmann Jerusalemen: Gaizkiaren Hutsalkeria

Adolf Eichmann, Holokaustoaren antolaketan funtsezko rola izan zuen nazien funtzionarioa, 1960an Mossadek Argentinan atzeman eta Jerusalemera eraman zuen, non epaitu eta 1962an exekutatu zuten. Hannah Arendtek, Eichmannen kasua aztertzean, azpimarratu zuen ez zela munstro bat, ezta antisemitismo amorratua zuen soziopata ere, baizik eta burokrata arrunt bat. Nola izan zen, orduan, milaka pertsonaren heriotza agintzeko gai?

Bere defentsan, bi arrazoi nagusi azaldu zituen. Lehenik, Estatu Arrazoiaren printzipioa aipatu zuen: Estatua norbanakoaren etikaren gainetik kokatu behar dela, eta, ondorioz, zenbait ekintza (eskubideen urraketa, indarkeria, hilketak) zilegi bihur daitezkeela. Arendtek, ordea, ohartarazi zuen estatu totalitarioetan salbuespen horiek ohiko bihurtzen direla. Bigarrenik, Eichmannek bere burua aginduak betetzen zituen funtzionario hutsa zela aldarrikatu zuen, Kanten inperatibo kategorikoaren interpretazio desitxuratu batean oinarrituta. Arendtek, berriz, azpimarratu zuen legeak injustuak direnean aginduak ez betetzea moralki zilegi dela. Eichmannen kasuan, aginduak betetzean ez zuen inolako gatazka moralik sentitu, eta hori estatu totalitarioen ezaugarri nagusietako bat da: erailketa administratiboak normalizatzea eta lege bihurtzea, gizabanakoek hausnarketa moralik gabe jardun dezaten.

Hau da gaizkiaren hutsalkeria: ez gaitzaren handitasuna, baizik eta haren hutsaltasuna, pentsamendurik gabeko obedientziaren bidez milaka heriotza sinatzeko erraztasuna. Eichmannek sisteman babes bat aurkitu zuen, hausnartu beharrik izan gabe ekiteko aukera eman ziona. Arendtentzat, hausnarketa faltak bihurtzen du Eichmann errudun: nahiz eta legea bete, aukera izan zuen bere ekintzen ondorioez pentsatzeko eta erabaki morala hartzeko. Gaitzaren aurrean pentsatzeari uko egitea izan zen haren krimenik larriena. Horrek agerian uzten du totalitarismoaren arrisku nagusia: gizabanakoek burujabetza galdu eta estatuaren engranaje huts bihurtzea, gizatasuna ere galtzen dutelarik.

Friedrich Nietzsche: Balioen Kritika eta Bitalismoa

Mendebaldeko Zibilizazioaren Kritika eta Bitalismoa

Nietzschek Mendebaldeko zibilizazioaren kritika bere pentsamenduaren ardatz bihurtu zuen. Haren ustez, Europako kultura ustelduta dago, arrazionaltasunaren gehiegizko pisuaren ondorioz. Filosofia hori Parmenidesekin hasi eta Sokrates eta Platonen bidez gorenera iritsi zen. Platonek mundu espiritual eta geldia asmatu zuen, errealitate fisikoaren gainetik kokatuz, eta egia absolutua soilik arrazoimenaren bidez aurki daitekeela baieztatu zuen. Nietzscheren iritziz, hori jarrera dogmatikoa eta bizitzaren aurkakoa da, izan ere, irrazionaltasunak (senak eta grinak) bizitzan ezinbesteko rola betetzen dute. Hori dela eta, Nietzschek Mendebaldeko filosofia, erlijioa eta morala gogor kritikatu zituen. Erlijioak Platonen dualismoa zabaldu eta errealitate ideal hori Jainkoaren erreinuan islatu zuen. Bestalde, moralak balio bizigabetzaileak ezarri ditu, bizitza ukatu eta helburu gorenen zerbitzura jarriz. Nietzschek, bitalismoaren bidez, bizitzaren afirmazioa aldarrikatzen du. Haren ustez, bizitza ez da arrazionala, baizik eta senen, grinaren eta afektuen mugimendu etengabea. Heraklitok inspiratuta, Nietzschek adierazten du bizitza etengabe aldatzen ari den prozesua dela eta ezin dela soilik arrazionalki ulertu. Mendebaldeko filosofiak baztertu duen bezala, intuizioa eta irudimena erabakigarriak dira errealitatearen ulermenerako. Horregatik, Nietzscheren bitalismoak metafisikaren eta kontzeptualismoaren kritika sakona egiten du, horiek errealitatea desitxuratzen dutelako. Haren ustez, bizitzaren muina jardun estetikoetan aurkitzen da (esaterako, antzinako tragedietan), ez filosofia abstraktuan. Nietzschek dio bizitza etengabe eraldatzen den fenomenoa dela, baina Mendebaldeko arrazionalismo intelektualistak geldotasuna inposatu dio, bizitzaren benetako izaera ukatuz. Bizitza jaiotzaren eta heriotzaren, loratzearen eta gainbeheraren arteko etengabeko mugimendua da, eta hori intuizioaren eta esperientzia estetikoen bidez soilik uler daiteke.

Apolineoa eta Dionisiakoa: Bizitzaren Indarrak

Nietzschek Mendebaldeko kulturaren jatorria apolineo eta dionisiako kontzeptuen bidez aztertzen du. Haren ustez, bizitza etengabe aldatzen ari den jariotasun dinamikoa da, irrazionaltasun hutsaren adierazpena, inolako zentzu edo helbururik gabea. Antzinako Greziako tragedietan bizitzaren gogortasuna eta irrazionaltasuna islatzen dira, apolineoa eta dionisiakoa uztartuz. Apolineoa elkarrizketa eta poesiaren bidez adierazten da, eta Dionisiakoa, aldiz, dantzaren eta musikaren bidez. Apolo arrazoimenaren, edertasunaren, ordenaren eta neurritasunaren irudikapena da; Dionysos, berriz, irrazionaltasunarena, mozkorkeriarena, sufrimenduarena eta pasioarena. Dionysos-ek dagoen bizitza bakarra onartzen du, nahiz eta gogorra izan; Apolok, aldiz, ihesbide bat eskaintzen du. Bizitzaren sufrimenduaren aurrean bi aukera daude: errealitatea estalki estetiko baten bidez edertzea (jarrera apolineoa) edo existentzia bere gogortasun eta min guztiarekin onartzea (jarrera dionisiakoa). Apolo eta Dionysos-en arteko kontrastea nabarmena bada ere, elkarren beharra dute. Greziar kulturaren une gorena bi indarren arteko fusioan oinarritzen zen, baina Europako filosofiak, Sokrates eta Platonen arrazionalismoaren bidez, bizitza ukatu eta mundu idealista bat sortu zuen. Horrela, «dekadentzia» agertu zen, eta haren puntu gorena kristautasunean iritsi zen. Nietzschek jarrera hori kritikatu eta apolineo-dionisiako oreka berreskuratzearen alde egin zuen. Ordea, zein ikuspegik jasotzen du hobekien bizitzaren muina? Ez Apoloren arrazoimenak, baizik eta Dionysos-en artistaren ikuspegiak, izan ere, hark bizitzaren aldakortasuna eta sormen-indarra ulertzen ditu. Egiaren bila dabiltzanek uste dute hitzek errealitatea izendatzen dutela, baina Nietzschek, Heraklitoren pentsamendua jarraituz, bizitza etengabeko aldaketa dela baieztatzen du. Bizitza botere-nahia da, eta hori intuizioaren eta jardun estetikoaren bidez soilik atzeman daiteke, ez arrazoimenaren bidez.

Nihilismoa eta Balioen Transmutazioa

Nietzscheren arabera, etika ulertzeko ezinbestekoa da haren jatorria eta bilakaera (genealogia) aztertzea. Hasieran, «ona» (indartsua, noblea, boteretsua) eta «txarra» (ahula, menpekoa, arrunta) bereizketa nagusitzen zen. Denboran zehar, bereizketa hori «gizaki ona» (zintzoa, umila) eta «gizaki gaiztoa» (harroa, maltzurra) oposizio bihurtu da. Horrek balioen transmutazioa ekarri du, eta ez-egoismoa eta errukia balio positibo gisa ezarri dira kristautasunaren bidez, moralaren oinarri bihurtuz. Nietzscheren ustez, horrek dekadentziaren sorrera eragin du, errealitatearen gainetik dagoen mundu bat ezarriz eta bizitzari uko eginez.

Hasieran, ona eta txarra bi ezaugarri desberdin ziren, moraltasunik gabeko kontrajarritasunean. Egoismoaren eta ez-egoismoaren arteko dikotomia ahulen artean sortu zen, eta Sokratesen eta Platonen pentsamenduekin indartu zen, kristautasunarekin erabat sendotuz. Kristautasunak balioen transmutazioa ekarri zuen: ona bihurtu zen ahula, ez-egoista eta mundu haraindiko batean sinesten duena, eta gaiztoa, aldiz, indartsua, harroa eta bizitza onartzen duena. Ondorioz, esklaboen morala jaun-moralaren gainetik jarri zen, obedientzia, justizia eta umiltasuna goratuz.

Nietzschek egoera hau salatzeaz gain, balioen transmutazioa proposatu zuen. Jaun-moralaren balioak (harrotasuna, bizitzaren afirmazioa, krudeltasuna) supergizakian islatu behar dira. Jainkoaren heriotzarekin, harekin lotutako balio guztiak deuseztuko dira, eta gizakiak bizitzan jarriko du arreta nagusia. Horrek nihilismoa eragingo du, baina Nietzschek bi forma bereizten ditu: nihilismo pasiboa, Jainkoaren galeraren ondorioz hutsune existentzial batean erortzen dena, eta nihilismo aktiboa, Nietzschek proposatutakoa, bizitza goratzeko balio berriak sortzeko oinarri gisa balio duena. Supergizakiak balioen transmutazioa gauzatuko du, Jainkoa baztertuz eta bere botere-nahia baliatuz, bizitzaren aldarrikapenean oinarritutako balio berriak eraikiz.

Kristautasunaren Kritika, Jainkoaren Heriotza eta Supergizakia

Nietzscheren ustez, kristautasuna ahulen matxinada da boteretsuen aurka. Ahulek indartsuak moralik gabekotzat jotzen dituzte, eta beren ezaugarriak —menpekotasuna, umiltasuna, errukia— bertute gisa aurkezten dituzte. Horren ondorioz, bi moral mota eratu dira: mendekoen morala, dekadentea eta bizitzaren aurkakoa, berdintasuna, errukia eta etsipena goratzen dituena; eta jaun-morala, bizitza ospatzen duena, indarra, handitasuna, borondate askea eta kemena sustatzen dituena.

Kristautasunak bizitzari uko egiten dio, haraindiko mundu bat idealizatuz eta bizitza bakarra igarobide huts gisa aurkezten du. Arima goratu eta gorputza mespretxatzen du, eta bekatuaren ideia gizakiaren sena ahultzeko tresna bihurtzen da. Bizitza benetako errealitatea da, baina kristautasunak faltsutu egin du, gizakia otzan bihurtuz eta sufrimendua goratuz. Horregatik, Nietzscheren ustez, mendekoen morala gainditu behar da, bizitzaren koloreak mundu irreal batera desbideratu baititu, gizakiaren indarra zapuztuz eta otzantasuna balio gisa ezarriz.

Kristautasunak gizakia gameluren pare jartzen du, bere zama eramatera kondenatutako izaki otzan eta menpeko gisa. Zama hori baztertu eta gizakia lehoi bihurtu behar da, «Jainkoa hiltzeko» gai izateko eta bere kabuz balioak sortzeko. Jainkoaren heriotzak nihilismoa ekar dezake, baina Nietzschek bi nihilismo mota bereizten ditu: pasiboa, etsipenera daramana, eta aktiboa, balio berriak sortzeko aukera zabaltzen duena, gizakia aske eginez.

Lehoia haur bihurtu behar da, aurreiritzirik gabeko izaki bihurtuz, bizitza jolastzat eta sormen-prozesu etengabetzat hartuz. Horren bidez jaiotzen da supergizakia: botere-nahiari jarraituz balio berriak sortzen dituena, bizitza bere osotasunean onartu eta maitatzen duena, bai loraldia bai gainbehera, sufrimendua zein plazera barne hartuz, dekadentziaren aurka borrokatuz.