Guerra Total, Xenocidio e Memoria: Unha Exploración Histórica

A Era da Guerra Total: Violencia, Embrutecemento, Xenocidio

III. Xenocidios

O termo “xenocidio” é discutido e non goza de consenso, fóra do ámbito dos genocide studies. Hai historiadores que discuten a pertinencia do seu uso. Para Timothy Snyder (Tierras de sangre): o concepto simplifica a realidade a priori, xulga pero non explica. Na súa dimensión xurídica: os grupos de vítimas de calquera atrocidade loitan por vérense recoñecidas. Nas ONG’s, o termo xenocidio lexitima intervencións humanitarias. Para Christian Gerlach: a maioría dos que usan o termo “xenocidio”, fano para reivindicar memorias étnicas/nacionais, polo que atopamos unha excesiva “nacionalización” do concepto. Dan Stone di que o nivel de debate amosa a fluidez do concepto de xenocidio. Cumpriría explorar dúas vías:

1. Salientar que houbo varios xenocidios na historia, pero con moi diferentes características.
2. Eliminar todos os “cidios” (democidio, etnocidio, etc.) e denominar xenocidio a todas as masacres de calquera tipo.

En todo caso, atopamos tensións multidirecionais entre sociólogos e historiadores, usos públicos/dereito/ciencias sociais, etc. A iso engádese a cuestión da excepcionalidade ou non do Holocausto. As tensións xa se atopan no “pai” do concepto, o xurista polonés Raphael Lemkin.

Cales son as liñas principais do debate arredor do concepto de xenocidio?

As controversias céntranse arredor de seis variables:

1. Quen son os perpetradores: cómpre unha tipoloxía?
2. É preciso que exista unha intención aniquiladora?
3. Papel das intencións e motivacións.
4. Modalidades de aniquilación: escalas, técnicas, grupos.
5. A cuestión da escala.
6. A natureza dos grupos exterminados: as vítimas.

1) Perpetradores

Durante lustros, o debate xirou arredor de dúas preguntas:

• Quen son os perpetradores?
• Cómpre fixar, a priori, un perfil de perpetrador para definir un xenocidio?

Lemkin referíase ao estado como perpetrador. En troques, as dúas resolucións da ONU: deixan aberta a posibilidade de que o perpetrador sexa un actor estatal ou non-estatal. Deste xeito, para varios historiadores e sociólogos (Drost, Gurr, Haff), só unha estrutura estatal pode mobilizar os medios precisos para un xenocidio. Porén, o feito de que a maioría dos xenocidios sexan cometidos por Estados non implica que só os Estados os perpetren. Dende a década de 1990, son varios os autores que sinalan que os xenocidios tamén poden ser perpetrados por grupos non estatais, pois iso tamén excluiría moitos vitimarios de seren xulgados como xenocidas. Autores como Tony Barta falan de colectivos ou “sociedades xenocidas”, outros de “grupos dominantes como acceso aos recursos do poder”. Traballos como os de Ch. R. Browning (Aqueles homes grises) ou Daniel J. Goldhagen (Os verdugos voluntarios de Hitler) puxeron de relevo que tamén os “homes correntes” poden ser perpetradores, e non só dirixentes, intelectuais e macroestruturas. Christian Gerlach alude ás "sociedades extremadamente violentas” e prefire o concepto perseguidores, que poden converxer cos perpetradores en certas “condicións de violencia” para perseguir un ou varios grupos determinados de vítimas. As focaxes locais (J. T. Gross, Veciños, ou S. Kalyvas, A lóxica da violencia na guerra civil) subliñan, ademais, as dinámicas micro nos procesos violentos, e a ambigüidade do rol de perpetrador, adoito tamén unha vítima.

2) Intencionalidade: Exterminio Intencional ou Non

Este é tal vez o punto central dos debates arredor do concepto de xenocidio, con dous elementos sobranceiros:

1. A relevancia de que exista ou non un propósito aniquilador.
2. A necesidade ou non dun plano coordenado de aniquilación.

Xa na definición de Lemkin alúdese a que o xenocidio é un “plano coordenado de diferentes accións co propósito de aniquilar o grupo”; na definición da ONU de 1946 eludiuse falar de planos coordenados; no 1948 engadiuse o termo da intencionalidade. Para a maioría dos autores, cómpre que exista unha intención exterminadora para poder categorizar unha masacre como un xenocidio. Como exemplo disto podemos coller o “Grande Salto Adiante” da China maoísta que causou unha grande fame (38 millóns de vítimas), pero non había vontade de exterminio. Igualmente, a maioría dlos autores entenden que xenocidio implica planificación, querer a “destrución deliberada” (Drost) ou “planificación estrutural e sistemática” (Horowitz). Porén, dende os anos 60 (J. P. Sartre, crítica aos crimes dos EEUU en Vietnam) matizouse este requisito. A grande maioría dos xenocidas non detallan as súas intencións, nin as documentan. Cómpre observar as accións violentas e estudar o seu desenvolvemento e dinámicas concretas: algúns autores consideran que a intencionalidade non é tan importante coma os feitos. Os sistemas de dominación e as estruturas sociais (como é o caso dos contextos coloniais) poden dar lugar a intencións “inherentes” ou “inconscientes” para, por exemplo, masacrar pobos aborixes.

Mesmo no seo dos estudos sobre o Holocausto existen desavinzas entre os intencionalistas (todo estaba en Hitler, dende un comezo) e os funcionalistas moderados, que sinalan a interacción entre ideoloxía e intencións xenocidas, contexto de dominación (guerra), oportunidades (dominio de Europa oriental polo III Reich) e continxencia/converxencia de motivacións de diversos actores, cunha relevancia da radicalización acumulativa.

3) Tipoloxías do Xenocidio: Intencións e Motivos

Cómpre distinguir (Kiernan) entre intención: vontade, desexo de facer algo para un fin; e motivación: razóns, argumentos e ideas que levan a unha persoa a realizar unha acción. Para os xuristas a intención é o fundamental; para os científicos sociais conta a motivación. En función destes dous factores, inzaron as tipoloxías do xenocidio dende 1975 (contra poboa indíxenas, xenófobos, politicidios, etc.) Nos últimos anos hai moito menos interese pola tipoloxización dos xenocidios. Jaques Semelin, por exemplo, fai a diferenza entre xenodicio e outros tipos de masacres a partires das intencións dos perpetradores. Ás veces, o propósito é destruir para erradicar, cómpre eliminar todo o grupo; noutro, destruír para subxugar, elimínase “só” unha parte, é unha “purificación” dun virus ou enfermidade que cómpre suprimir. Dentro desta categoría, habería limpezas étnicas (expulsar a un grupo dun territorio) e exterminios (aniquilación física). Michael Mann fala do xenocidio como unha variante radical da limpeza étnica.

4) Escala, Técnicas, Grupos

Para a maioría dos teóricos, cómpre a vontade de aniquilación total para falarnos de xenocidio. Porén, admítese tamén (resolución da ONU de 1946) a aniquilación parcial, e non só a total, dun grupo, atendendo aos feitos ocorridos e non ás intencións. Como aniquilación parcial inclúense categorías como xenocidio cultural, xa implícito na resolución da ONU de 1946, aínda que non nos textos de Lemkin. Pódense considerar xenocidios eventos onde as formas de aniquilación son exclusivamente culturais, e non hai violencia física? Xenocidio é genos (tribu, raza) e cide (asasinar, matar). Algúns autores (Mann, Horowitz) prefiren o termo etnocidio. Outros autores (Barta, Dadrian) consideran que o elemento sobranceiro é a aniquilación do grupo como tal, á marxe dos métodos empregados: pódese eliminar a súa lingua, cultura, tradicións, etc. Doutra banda, que son grupos de vítimas? Só grupos étnicos/relixiosos/culturais, ou ben grupos políticos? Lemkin xamais incluiu grupos políticos no seu concepto de xenocidio, aínda que no 1946 mudou de parecer e a definición da ONU incluíunos, para eliminar a referencia no 1948 pola presión da URSS. O problema é que os trazos étnicos son menos mudábeis do que os trazos políticos, que son moito máis problemáticos de definir de xeito obxectivo. Porén, a maioría dos autores inclúen aos grupos políticos dentro das súas definicións de grupos obxecto de xenocidio. Agora ben: quen categoriza aos grupos de vítimas? En primeiro lugar, os perpetradores (os nazis definen aos xudeus segundo as Leis de Núremberg). Combinación de trazos “obxectivos” e “naturais” e construídos, atribuídos. O fundamental é se os perpetradores (Scott Strauss) conciben o grupo a exterminar como unha “colectividade orgánica”, hereditaria e de características inmutábeis (Xemeres vermellos: falan do “pobo novo”, os urbanitas, como colectivo orgánico a erradicar). Doutra banda, o problema da singularidade dos xenocidios leva á singularidade do Holocausto. A relevancia dos estudos sobre a Shoah levou adoito a escurecer outros xenocidios que non cumprían os requisitos dos xudeus como vítima, e que tamén decorreron de xeito paralelo a ela, como a violencia sistemática contra dos ciganos, os opositores políticos, os prisioneiros de guerra soviéticos, os líderes poloneses ou os discapacitados físicos e psíquicos. Con iso, sublíñase tamén que os xenocidios poden ter grupos de vítimas diversos, consecutivos ou simultáneos. E pode haber igualmente diferentes “coalicións violentas” (Gerlach), diversos grupos de perpetradores artellados por diversas motivacións, o que axuda a entender a porosidade e difusión do proceso e as formas e métodos de violencia.

IV. Guerras Civís do Século XX

A maioría das guerras que tiveron lugar na segunda metade so século XX foron, polo menos en parte, guerras civís. Entre 1946 e 2001 houbo en todo o mundo 225 conflitos armados, dos que 163 foron catalogadas como “confrontacións internas”. Dende 1950 as confrontacións internas foron especialmente frecuentes na Asia suroriental; dende 1960, na África do norte e no Oriente Medio; dende os anos oitenta en Latinoamérica; dende os anos 90 estendéronse á Europa oriental. Malia a relevancia do fenómeno, os científicos sociais ocupáronse só con demora das guerras civís, mentres recibían meirande atencións aos fenómenos colaterais ou consecuencias de fenómenos máis amplos, aos que foi outorgada meirande importancia (revolucións, descolonizacións, procesos de secesións...). Adoito, as guerras civís eran vistas como escenarios de enfrontamentos máis amplos de natureza ideolóxica: fascismo vs. antifascismo (guerra civil española), ou comunismo vs. anticomunismo (guerra civil grega).

Porén, dende os anos 1980 e 1990 algúns historiadores salientaron que hai un estreito elo entre guerras civís e guerras interestatais. Ernst Nolte ou Enzo Traverso denominaron as diversas confrontacións no período de entreguerras como variantes dunha “guerra civil europea”. A maiores, as fronteiras entre conflitos interestatais e intraestatais non sempre están claros, é problemático, por tanto, elaborar un concepto operativo que permita disterar nitidamente as guerras civís doutras expresións de conflitos internos (terrorismo, xenocidio, disturbios sociais, etc.). As tensións e conflitos civís/interestatais foron xa tratados por primeira vez polo historiador grego Tucídides, cando se ocupou das Guerras do Peloponeso no século V a. C. Denominounas “crises internas” ou stasis. Sorprendéralle a extrema violencia dos opoñentes, ben como o oportunismo dos diversos actores políticos, e mais a “perversión da linguaxe” que tiña lugar en cada un dos bandos en guerra.

Dende Maquiavelo ata Clausewitz, as conceptualizacións da guerra civil salientaron a súa estreita relación coa política, xa que iso atinxía á posición do Estado como titular da soberanía e do monopolio lexítimo da violencia. Nas guerras civís, só unha facción ten un status legal, o outro non, endaí que a diferenza entre civís e combatentes deveña en problemática, e a aplicación do Dereito de Guerra (ius in bello) aos dous bandos se poña en cuestión. A ambivalencia xurídica durou ata a IIGM: nin a Convención de Xenebra (1864, 1929) nin as resolucións da Conferencia de Paz da Haia (1899, 1907) cubrían os conflitos civís. Isto é, para as “confrontacións internas” non estaba vixente norma ningunha. O concepto de “guerra civil” posúe dende a antigüidade unha connotación moi negativa: suxire a existencia de diversas faccións contrapostas dentro dun mesmo Estado ou sociedade, e foi equiparado (por exemplo, polos historiadores romanos) con anarquía e caos, crueldade e inxustiza: bellum omnium contra omnes, guerra de todos contra todos. O filósofo Thomas Hobbes identificou a guerra civil como un sinal do “estado de natureza”, que só podía ser resolto mediante a fundación do Estado.

As guerras civís tiñan un lugar difícil no Dereito Internacional, que dende o século XVII comezaba a ser elaborado por autores como Hugo Grotius. O ius in bello aplicábase só a conflitos entre Estados. O estado de guerra (mediante a declaración de guerra) presupuña que ambos os dous contendentes estaban en igualdade de condicións, e que se sometían a uns mesmos códigos de conduta e procedementos xudiciais. Só algúns xuristas, nun comezo os xesuítas españois (Francisco de Vitoria e outros), concibiron a teoría da “guerra xusta”, coa que lexitimaban os erguementos armados contra dunha tiranía, o que foi utilizado nas diversas guerras relixiosas do século XVIII como argumento lexitimador das rebelións relixiosas. Foi a Ilustración francesa a que distinguiu con clareza o concepto “revolución” (que tiña papel “civilizador” e “liberador” asemade) do de “guerra civil”. Como termo, guerra civil seguía a estar connotado negativamente, e asociábase sobre todo á violencia das guerras de relixión do século anterior.

Porén, o termo “guerra civil” foi rehabilitado en parte no decurso do período turbulento das revolucións liberais europeas (1789-1858), pois as guerras civís tamén trouxeran con elas unha creba radical do Antigo Réxime, do mesmo xeito que as revoltas, erguementos e guerras interestatais. Os revolucionarios franceses enxergaban os contrarrevolucionarios como membros indignos da nación. Como tales, debían ser excluídos da comunidade política, como estranxeiros. A comezos do século XIX, o tratadista e estratega prusiano Karl von Clausewitz relativizaba esa connotación negativa das confrontacións civís e falaba máis ben de “desputa/briga interna”. Dende mediados do século XIX, o concepto cae de novo no esquecemento. Para algúns científicos sociais como Karl Marx, as liortas internas eran fenómenos colaterais que acompañaban á revolución proletaria. Mais tamén foron vistas como unha consecuencia ou continuación armada da loita de clases, o que anos despois denominou Lenin unha “guerra civil inmanente”. Porén, esta definición só en parte se pode aplicar ás revolucións sociais so século XX, pois a maioría delas estiveron flanqueadas por guerras civís de natureza moi diversa, e non necesariamente social.

A maioría das guerras do século XIX foro chamadas polos contemporáneos “guerras revolucionarias”, “guerras de liberación” ou só “resistencia”. Para os teóricos da contrarrevolución e os tradicionalistas, as guerras civís sempre tiñan cimo correlato a volta ao “estado de natureza” e á anarquía, sinais do liberalismo. A iso uníase que nas guerras civís adoitaban ser maior o grao de violencia extrema e de crueldade exercidas contra combatentes e civís. Tamén as guerras imperiais e de expansión desenvolvidas polas potencias coloniais europeas en África e Asia foron excluídas da definición de guerra civil, malia que a maioría delas tamén conlevan un conflito entre “colaboracionistas” (tribos e pobos que cooperaban co poder colonial) e “patriotas” ou “revoltosos”. O mesmo aconteceu durante a IIGM nas rexións europeas ocupadas polo III Reich, Italia ou a URSS. Mais os movementos de resistencia sempre recorreron ao termo “guerras de liberación”, para omitir que tamén había compatriotas que loitaban a prol do ocupante.

O concepto de guerra civil volveu ser obxectivo de reflexión logo da IIGM, e nomeadamente co impacto da descolonización, ben como das diversas guerras “de liberación colonial” que tiveron lugar en Indochina e África entre 1947 e 1965. O claro aumento do número de guerras civís após 1947 vencéllase ao xurdimento dunha cantidade crecente de Estados febles, cuxa base de lexitimidade era fráxil ou inestábel. Estes Estados carecían do poder para manter baixo control os diversos erguementos e rebelións dentro das súas fronteiras, por falta de recursos. Eses conflitos internos víronse favorecidos polo contexto internacional da Guerra Fría: tanto a URSS como os EEUU apoiaron os seus respectivos partidarios con recursos (armas, adestramento, asesores, medios económicos, etc.).

Durante a Guerra Fría, foron varios os historiadores, sociólogos e politólogos que se interesaron polas guerras civís. A maioría deles interpretáronas porén como meras variantes locais do conflito global entre Leste e Oeste. Con todo, logo da fin da bipolaridade descubriuse a existencia dalgunhas “guerras revolucionarias” e “de liberación” que eran en esencia guerras civís (Angola, Afganistán, Cáucaso). A isto engadiuse que aumentou o número de novas guerras civís que xa non eran catalogábeis de “ideolóxicas”, senón de conflitos étnicos cuxas orixes retrotraían ate os anos setenta. En resumo, a Guerra Fría non fora a orixe de moitas guerras civís, senón sinxelamente un factor que contribuíra ao seu desenvolvemento.

Despois da IIGM, a guerra civil era diante todo un fenómeno que atinxía sobre todo aos Estados subdesenvolvidos e febles. A partires de 1945 e ata 2022 os Estados máis ricos só apenas libraron tres guerras interestatais (Corea, Hungría no 1956 e Malvinas no 1982, choques entre Grecia e Turquía en Chipre). Só un Estado relativamente “desenvolvido” (Grecia) padeceu unha guerra civil. Porén, na segunda metade do século XX faleceron millóns de persoas como vítimas de masacres, limpezas étnicas e outros procesos de violencia política.

O número de conflitos étnicos duplicouse entre os anos 50 e 90. Segundo os politólogos David Laitin e James Fearon, entre 1945 e 1995 tiveron lugar 195 guerras en todo o mundo. Delas un 75% eran guerras civís, que se cobraron as vidas de máis de 20 millóns de persoas, na súa grande maioría civís. Dende 1989, a porcentaxe das guerras civís dentro do número total de conflitos aumentou considerablemente. Só dende finais dos anos 90 reduciuse o número de guerras civís no mundo, o que en parte tiña que ver cos crecente democratización de Estados politicamente divididos (Sudáfrica, Líbano, etc.), mais tamén coa crecente predisposición das organizacións internacionais e das grandes potencias a interviren como mediadores nos conflitos internos. Un paradoxo adicional reside no feito de que Europa é o continente no que máis guerras civís se concentraron dende a fin da Guerra Fría, debido á creba da URSS e Iugoslavia (1991-2001) e mais ao xurdimento de Estados febles no espazo postsoviético.

Dende 1989 reaviveceuse o interese científico polas guerras civís. En parte, foron politólogos e economistas que procuraban un modelo teórico que puidesen evitar tamén o xurdimento de novos conflitos civís, tanto na Europa como sobre todo na África. Así, confeccionáronse bancos de datos (Conflict Prevention and Reconstruction Unit, subvencionado polo Banco Mundial), onde se recompilan sistematicamente os datos de todos os conflitos intraestatais no mundo. Segundo os politólogos Collier e Hoeffler non era a existencia dunha inxustiza ou aldraxe política e social en si o que conducía ao estalido dunha guerra civil, senón a presenza de posibilidades e recursos que favorecían sublevarse ou resisten en contra do Estado, despois de os rebeldes ou proclives a rebelárense experimentaren un determinado nivel de “aldraxe” (grievance). O problema, porén, seguía a ser: Que é a guerra civil? Pódese elaborar unha definición precisa, que se poida aplicar a todos os casos?

Como xa sinalamos, a denominación dun conflito como guerra civil ten consecuencias políticas e simbólicas que poden outorgar, enfortecer ou diminuír a lexitimidade das faccións enfrontadas. A loita pola denominación da guerra é tamén unha parte do enfrontamento simbólico. Os vencedores da Guerra de Secesión nos EEUU chamaron ao conflito “Southern Insurrection” ou “War of Rebellion”. Os revolucionarios franceses falaron da “guerra de Vendée”, mentres franquistas e republicanos aludiron á Guerra Civil Española como “cruzada de liberación” ou “guerra revolucionaria pola independencia”. O historiador Claudio Pavone armou grande revolta cando cualificou os enfrontamentos entre a resistencia italiana e os fascistas entre 1943 e 1945 como unha guerra civil. Reina un certo consenso nas ciencias sociais para definir a guerra civil da seguinte maneira: O exercicio da violencia en grande escala, que ten lugar dentro dun Estado recoñecido entre dous ou máis grupos, que loitan entre si tanto polo control do goberno, como pola extensión das súas esferas de dominación.

Nos anos 60, os sociólogos e politólogos americanos privilexiaron a etiqueta “guerra interna”, que abranguía diversos tipos de violencia (terrorismo, guerra de guerrillas, rebelións, golpes de Estado, masacres, etc.). Habería diversas definicións de “guerra interna”. Segundo Wallensteen e Sollenberg un conflito interno convértese nunha guerra civil cando:

1. A violencia é exercida por forzas armadas regulares, militares e policía, polo menos por parte do Goberno.
2. Ambas as dúas partes presentan un certo grao de organización.
3. As operacións bélicas se caracterizan por certa continuidade e coherencia estratéxica: os dous bandos planeas e organizan a confrontación armada.

Na Europa, porén, a definición “guerra interna” apenas tivo eco nas ciencias sociais, pola súa grande ambivalencia. As guerras civís non son equiparábeis a revoltas sociais: mentres os rebeldes nunha guerra civil controlan unha parte do territorio, os erguementos non adoitan presentar continuidade. Os golpes de Estado non sempre desencadean grandes estoupidos de violencia; porén, o fracaso dun golpe (España, xullo de 1936) pode dar lugar a unha guerra civil.

Nos anos setenta, definíase como “guerra local” un conflito violento que atinxía a amplos continxentes de poboación, e que non necesariamente se encadraba dentro do enfrontamento global Leste-Oeste. Doutra banda, algúns politólogos nos EUA (David Singer, Melvin Small: The wages of war, 1972) tentaban clasificar as guerras civís coa axuda de indicadores estatísticos, que estabelecían algúns “requisitos mínimos”. Definían así guerra civil como todo conflito armado que presenta tres características:

1. Unha acción militar interna na metrópole.
2. Unha participación efectiva do Goberno nacional.
3. Unha resistencia “efectiva” de ambos os dous bandos: a facción máis forte ten que sufrir polo menos un 5 por cen das baixas que sofre a facción máis feble.

Esta definición destinguiría as auténticas guerras civís dos pogromos, limpezas étnicas ou políticas, masacres e xenocidios. Ademais, a definición de Singer e Small presupón catro precondicións:

1. Unha das faccións ha ser o Goberno.
2. Ambos os dous bandos han poder matar o contrario.
3. Ten de ter lugar algunha operación militar significativa que cause polo menos mil mortos militares ou civís por ano.
4. A guerra ten de se desenvolver dentro das fronteiras dun Estado.

Esta definición exclúe de entrada as guerras coloniais ou imperiais, e estabelece un “limiar" mínimo de mortos. Estes autores chegaron á conclusión de que no século XX houbera 233 guerras, das que 143 (o 61,3 por cen) foran guerras civís.

Outros autores (David Laitin, Fearon) sitúan un “limiar” de mortes máis baixo, e estabelecen un mínimo de mil vítimas no decurso da guerra toda, cunha media anual de polo menos cen mortos; do número total, polo menos cen mortos deberían ter caído no bando contrario (de xeito que en ambos os dous bandos hai vítimas, excluíndose así masacres e persecucións en masa). Porén, eses criterios cuantitativos tamén presentan problemas:

1. Por que ter en conta o número absoluto de vítimas, e non o relativo (por exemplo, cada mil habitantes)?
2. Que ocorre coas guerras civís que tamén posúen unha dimensión internacional?
3. Cómpre contabilizar entre as vítimas só os caídos en combates armados? Que ocorre, daquela, cos civís que son desprazados, que fuxen da guerra, e morren de malnutrición ou enfermidades en campos de refuxiados? Que ocorre con conflitos nos que o número das vítimas medra de xeito acumulativo, logo de un ou varios anos por debaixo do “limiar”?
4. A problemática diferenciación entre GC e guerra colonial. Foi a Guerra de Alxeria só un conflito colonial? Fórono as guerras de Chechenia?

O sociólogo Charles Tilly propuxo unha definición alternativa: a guerra civil ten lugar cando dúas un máis organizacións militares diferentes, das que polo menos unha está ligada ao Goberno, loitan entre si polo control de “recursos de goberno” relevantes dentro dun réxime político. O politólogo e historiador greco-americano Stathis Kalyvas, pola súa banda, retomou o concepto clásico de stasis (facción), isto é cunha fracción da comunidade política (Polis). Caracteriza a guerra civil como un conflito armado que ten lugar no seo dun Estado ou “unidade soberana” recoñecida entre diversas partes, que no comezo da loita estaban sometidas a un dominio común. Para Kalyvas, a guerra civil precisaría de tres elementos adicionais:

1. A militarización do conflito, que require a interacción de polo menos dúas partes.
2. A dimensión e natureza da violencia exercida tan que trazar unha clara liña divisoria a respecto do terrorismo, os crimes de masas ou as protestas sociais.
3. A existencia dun desafío interno, dentro do país, fronte ao dominio de quen detenta o goberno.

Derradeira cuestión: Hai guerra civís “clásicas” ou “tradicionais” e “novos” tipos de guerras civís? O modelo clásico de guerra civil presupón que os insurxentes controlan un territorio, no que a soberanía do Estado xa non rexe. As “novas” guerras civís non sempre amosan esta característica, e pode caracterizarse pola lonxeva continuidade dun conflito de “baixa intensidade”. Kalyvas e Adam Lockyer salientan tres tipos de guerras civís, que se distinguen entre si segundo o peso equilibrio dos bandos en desputa:

1. Guerra convencional.
2. Guerra irregular ou de guerrillas, que xurde como consecuencia da simetría de forzas entre os contendentes.
3. A guerra simétrica non convencional, na que ningún dos contendentes ten forza abonda para crear un exército regular, ou mesmo desenvolver unha guerra de guerrillas.

Tese principal de Kalyvas: O exercicio da violencia na guerra civil non é unha expresión de “irracionalidade” excepcional, senón unha estratexia racional dos actores, que obedece en parte a un cálculo premeditado, e que está condicionada por diversos factores estratéxicos (por exemplo, o control do territorio por parte das faccións enfrontadas).

En xeral, as guerras civís convencionais xorden de golpes de estado frustrados (España, 1936) ou de revoltas secesionistas; as guerras non regulares teñen orixe adoito en revoltas labregas, ás veces van acompañadas de reivindicacións secesionistas; e a guerra simétrica non convencional é consecuencia da creba dun Estado feble, onde os diversos bandos/ partidos convértense en milicias enfrontadas (Líbano 1975-1990, Liberia 1997-2003, Libia dende 2011, etc.). Hai, porén, tres elementos esenciais que distinguen as “vellas” das “novas” guerras civís:

1. As vellas guerras civís tiñan políticas e invocaban grandes principios (revolución social tradición, autodeterminación, etc.). As novas guerras civís son en boa parte de natureza criminal, e os seus bandos buscan en primeiro lugar proveito inmediato.
2. Cando menos unha facción nas vellas guerras civís desfrutaba de amplo apoio social; nas novas guerras civís os actores políticos poden ter un encontro social mínimo (Siria).
3. Nas vellas guerras civís o exercicio da violencia estaba sometido a certos límites e disciplina. Logo dunha fase de descontrol. Nas novas guerras civís asístese adoito ao exercicio da violencia incontrolada por parte de milicias, señores da guerra (war lords), exércitos privados e/ou de mercenarios, mesmo “nenos soldados” que non son, porén, fenómenos tan novos (hai warlords en períodos anteriores á IIGM).

V: A Memoria da Guerra

A conmemoración da guerra é tan antiga como a guerra mesma. Os conceptos de lugar de memoria (P. Nora) e espazo memorial (A. Assmann) refiren a que calquera obxecto ou lugar pode devir nun lugar de memoria

; mais o importante é como se conmemoran e se mantén viva a lembranza. Dende os antigos gregos aos romanos, conmemorábanse sobre todo as vitorias mediante Arcos de Triunfo, estelas, nomeo de cidades, alcumes dados aos emperadores ou reis, etc. Na Idade Media atendemos á sacrilización das conmemoracións, coa fundación de mosteiros para conmemorar vitorias, advocacións relixiosas (como é o culto a Santiago Apóstolo, á Virxe do Pilar, etc.), mesmo a catedral de Santiago ten algo de conmemoración guerreira. Os obxectos desas conmemoracións eran reis, emperadores ou comandantes militares. De maneira excepcional podemos atoparnos como obxectos das mesmas a soldados lembrados por algún feito singular (como é o caso do monumento a Cascorro no Rastro de Madrid). Os mortos, os soldados e as vítimas en xeral non son consideradas merecentes de conmemoración.

Algo comeza a mudar no século XIX, nomeadamente coa irrupción da idea de nación en armas (Revolución Francesa), cós monumentos ás vitorias onde tamén se lembra aos soldados-cidadáns. No século XIX non sempre se conmemoran as batallas, nin sequera as vitorias, como é o caso das vitorias do bando “patriota” durante a Guerra Antinapoleónica (despois Guerra de Independencia) só se monumentalizan co gallo do centenrio da guerra, entre 1908 e 1912. Nin sequera o dous de maio recibía grande atención conmemorativa fóra de Madrid (festa local). Doutra banda vemos unha escasa atención aos cemiterios de guerra. En xeral, desleixo, pois só xenerais reciben sepultura digna (panteóns) ou nomes de prazas e rúas céntricas, como é o caso de Napoleón Bonaparte (Invalides en París), Horatio Nelson (columna conmemorativa en Trafalgar Square). Advocación cristiá ou relixiosa predominante, tamén no culto privado aos caídos, porén, de maneira progresiva o culto secularízase, é dicir, pertence ao colectivo, á nación.

Após da IGM, o panorama muda. As dimensións do conflito, o alto prezo en vidas, fixo preciso por parte dos gobernos dos países contendentes atender ás demandas da poboación civil, que quería honrar a memoria dos seus familiares e concidadáns caídos en masa. De aí o xurdimento de monumentos aos caídos en todos os concellos e freguesías dos países contendentes, en escolas, en universidades (os “Collegues” de Oxford ou Cambridge),as placas conmemorativas, os cenotafios en cemiterios privados que lembran aos ausentes (malia os seus corpos non estaren alí sepultados). Xorde ademais un novo “turismo de guerra”, a visita dos antigos escenarios dos combates por parte dos veteráns e das familias dos caídos, e por tanto a necesidade de crear espazos dignificados para o culto: creación de espazos memoriais, dende Gallípoli ata Flandres, zonas do norte de Italia... Sobre todo, na fronte occidental, na antiga fronte oriental da IGM, en xeral, impera o esquecemento (Jay Winter, Sites of Mourning e George L. Mosse, Fallen Soldiers).

Impera a lembranza da IGM un paradigma: o culto aos caídos, para o que se erguen monumentos ao “soldado descoñecido”, a carón ás veces dos triunfos decimonónicos (Arco de Triunfo, París). Mais tamén o culto aos heroes, aos cidadáns-soldado distinguidos, igual que no século XIX, tanto no caso dos vencedores coma dos vencidos. Os vencidos lembran as “vitorias perdidas” e os heroes, os vencedores tamén aos xenerais vitoriosos (Londres). O mesmo paradigma aplícase, por exemplo aos monumentos das guerras coloniais entre 1910 e 1935, caso das estatuas aos “heroes” do exército de África (cabo Noval en Madrid, por exemplo; monumento aos heroes no cemiterio de Melilla...).

Despois da IGM intervén un novo factor: as asociacións de veteráns de guerra e excombatentes, que se converten en axentes proactivos da memoria dos caídos, e mesmo se organizan de maneira transnacional para evitaren o estalido dun novo conflito (noutros casos sementan o sentimento de revancha, por exemplo na Italia ou en Alemaña, non así en Francia). Un foco sobranceiro son os caídos en combate. Non se toman en consideración ás vítimas civís (que nalgunhas frontes, como na oriental, xa adquiren certa importancia). Os réximes fascistas e autoritarios dan un uso hiperbólico e moi parcial da memoria dos caídos nas guerras mundiais, civís ou coloniais (ademais dos propios “mártires” dos movementos fascistas antes de chegaren ao poder), tentando asimilalos á propia cosmovisión, caso do fascismo italiano (que inaugura grandes cemiterios de guerra adicados aos mortos italianos na IGM no norte do país, e sementa o país de estalas e cenotafios), pero tamén do nazismo (senso revanchista). Un caso moi claro é o culto do franquismo aos caídos “por Dios y por España”, monumentos á vitoria e aos caídos do propio bando (nomes de rías, prazas, etc.), con conmemoracións periódicas. O colofón sería o Val dos Caídos, que comeza a construírse nos anos 40 e que se inaugura no 1959, e que é ao mesmo tempo un monumento á vitoria franquista e aos valores por ela encarnados, un gran cemiterio de guerra (con predominio dos caídos franquistas), e un mausoleo (primeiro de Primo de Rivera e máis tarde do propio Franco). Coa IIGM, o culto á memoria da guerra se xeneraliza a case todo o mundo, e, igualmente, diversifícase.

URSS: Culto á “Grande Guerra Patria”, mais ata 1954 todos os méritos recaen na dirección de Stalin. Lémbranse aos mortos/caídos, peor tamén e sobre todo aos heroes, sempre a nai Rusia que chora aos seus fillos, que compren co seu deber ceibando a patria e parte da Europa do fascismo. Nun comezo no propio territorio soviético só xorden cenotafios e monumentos modestos: son máis abundantes e temperáns os grandes memoriais na Europa ocupada: caso dos monumentos do Tiergarten, Treptower Park e Shönholzer Heide (Berlín), mais tamén o de Viena (“monumento dos chícharos”), que simbolizan igualmente a ocupación e a superioridade implícita do sistema socialista/soviético. Temos un paradigma “vertical”, conmemóranse os heroes caídos pola patria, non se lembra ás vítimas civís. Lémbrase a vitoria, non os sufrimentos da guerra. Stalin é o grande glorificado, sobre todo no cinema (ciclo de películas con filmes sobre Stalingrado ou a conquista de Berlín, nos que Stalin é o grande protagonista). O culto á guerra diminúe dende 1947 (a festa do 9 de maio e o desfile pasan a segundo plano): Stalin teme o “empoderamento” da poboación pola lembranza ao igualitarismo do seu sufrimento durante a contenda. Logo da morte de Stalin, con Kruschev e Brézhnev, imponse unha narrativa nacionalista/patriótica: foi o pobo soviético, baixo a condución do partido comunista (non de Stalin), quen gañou a guerra fronte ao invasor alemán e ceibou media Europa do fascismo. A vitoria na IIGM pasa a se considerar o intre fundamental para a forxa da Unión Soviética, por riba da lembranza da revolución de outubro (que evocaría división).

Na época de Brézhnev, anos 60-70, érguense a maioría dos grandes memoriais adicados á Grande Guerra Patria en territorio soviético, nomeadamente o conxunto da cuíña Mamaev (Volgogrado) en conmemoración da vitoria de Stalingrado, coa nai patria que chama ao combate, máis o de Kiev (tamén a Nai Patria), o de Leningrado (máis coral, polo carácter sempre peculiar que tivo a lembranza da II GM nesa cidade, marcada polo asedio de mil días e os seus centenares de milleiros de vítimas civís por inanición e frío), Magnitogorsk (O traballador tras a fronte, onde se lembraba o traballo na retagarda), o Aliosha de Murmansk (mariñeiros), Odesa e Sebastopol (defensas heroicas…). Ao tempo: Museo da Grande Guerra Patria (Moscova) e monumento ao soldado descoñecido (Kremlin), ademais de milleiros de monumentos, placas e cenotafios por todo o país. En celebranza do 9 de maio como Día da Vitoria, con grandes fastos e desfiles, amais da exaltación da figura dos veteráns de guerra, que son alentados a saíren coas súas medallas, dánselles pensións e recoñecementos simbólicos, etc. Algunhas cidades receben a distinción de “cidades heroicas” pola súa defensa durante a IIGM. A literatura tamén expresaba a idea do compromiso pola patria dos soldados, aínda que nalgúns autores (Bykau, Sokolov, Grossman) se expresaban críticas á condución da guerra por Stalin ou os erros do mando soviético, e facíanse referencias ás vítimas das deportacións estalinistas durante a contenda, ben como ao destino dos prisioneiros de guerra (non recoñecidos como heroes). Tamén hai algún reflexo no cinema. A perestroika de Gorbachov (1985-91) non mudou a penas a narrativa da memoria, pero permitiu abordar temas que ata entón foran tabú: a condución da guerra, os custes humanos do conflito, o carácter represivo da disciplina na retagarda soviética… Iso provocou encirrados debates. A narrativa heroica da Grande Guerra Patria tentou ser revisada logo da caída da URSS por Borís Ieltsin, quen prodigou algún xestos cara á rehabilitación do bando “branco” durante a guerra civil rusa, e recuperou episodios ”heroicos” das guerras tsaristas dos séculos XVII e XVIII contra da confederación polaco-lituana ou o imperio otomano, p. ex. Porén, a memoria da Grande Guerra Patria impúxose dende 1995. Co gallo do 40ª aniversario da fin da guerra, inauguración do complexo conmemorativo da cuíña Plokonnaia, preto de Moscova, cunha grande estatua de San Xurxo, patrón de Rusia, unha mezquita, unha igrexa ortodoxa e unha sinagoga, e un museo. Porén, nese complexo conmemorábase a vitoria dun Estado, a URSS, que xa non existía, e non se menta polo seu nome. A popularidade da vitoria de 1945: as enquisas dende finais dos anos noventa amosan que é o evento máis importante da historia rusa do século XX para a poboación.

Dende o comezo da Era Putin (2000 en diante), o mito da Grande Guerra Patria segue a ser cultivado polo Estado, con poucas mudanzas a respeito da narrativa da época de Brézhnev. 1945 como grande xesta do pobo ruso (e por extensión soviético), pola súa soberanía e pola liberación do fascismo da Europa toda; rehabilítanse algúns símbolos soviéticos (p. ex., a “bandeira da vitoria”, a comunista); Stalin segue en segundo plano, mais valórase a súa figura como líder preciso que converteu a URSS nunha potencia mundial. Permítense os monumentos ás vítimas do estalinismo, mais iso non se ve acompañado dunha reparación simbólica por parte do Estado. Persiste o paradigma heroico (conmemorar os heroes da guerra como co cinema ruso recente; pero son sempre heroes que combaten e morren polo colectivo, pola patria, dende os tanquistas ata os francotiradores). Porén, na sociedade civil rusa hai tamén mudanzas. Discusión sobre as vítimas (cerco de Leningrado: tamén os civís que morren esfamiados, os nenos que tiveron secuelas despois pola malnutrición, os prisioneiros de guerra e traballadores forzados na Alemaña, as familias que viviron baixo a ocupación alemá e que despois sufriron a desconfianza do Estado soviético despois de 1945…). Hai un criterio máis “horizontal”, e reparación de colectivos ata o daquela menosprezados.

Vemos iniciativas dende a sociedade civil para conmemorar os soldados anónimos con nomes e apelidos: “Rexemento inmortal”, campañas para soterrar os restos de soldados soviéticos (e alemáns) aínda esparexidos por zonas boscosas e pantanosas… E rehabilitación das vítimas xudías do Holocausto, ignoradas como colectivo específico pola política da memoria do Estado soviético e das democracias populares, mais tamén pola política da memoria dos Estados postsoviéticos, como Ucraína, Polonia ou Lituania. Con iso, algunhas políticas da memoria rusa comezan a achegarse ao paradigma da memoria dominante na Europa occidental dende a década de 1960: conmemorar as vítimas, non só os heroes. Dende o comezo da guerra contra Ucraína (febreiro 2022): recrudecemento e simplificación deses mitos. E, nunha tendencia que xa viña de denantes, tento de controlar o discurso histórico e de prohibir calquera interpretación que cuestione os mitos da Grande Guerra Patria, retornando mesmo ao negacionismo dalgunhas masacres perpetradas polos soviéticos (p. ex., Katyn) ou as violacións masivas de mulleres alemás en 1945.

No entanto, as disputas sobre a memoria da Grande Guerra Patria tiveron unha tradución en política exterior, pois en Estados como Polonia, Lituania ou Ucraína decretouse a retirada de monumentos soviéticos (non así na Alemaña), o que adoito incluíu monumentos aos caídos do Exército Vermello, non visto como “liberador” senón como un ocupante. Paralelamente, nalgúns deses Estados procedeuse (Bielorrusia, algúns gobernos ucraínos, Kazajstán) a “nacionalizar” a memoria da Grande Guerra Patria, salientando o contributo deses territorios á vitoria soviética (p. ex., en Bielorrusia conmemórase de xeito especial a liberación de Minsk no 1944, ou o mito da “república partisana”), ou a recuperar a memoria dos nacionalistas anticomunistas, que adoito (agás en Polonia) colaboraron cos ocupantes alemáns ou perpetraron masacres contra civís e xudeus. Os xudeus como vítimas principais do Holocausto eran igualmente esquecidos (estaban aí, mais non serían de aí…). Só foron recuperados de maneira gradual grazas a iniciativas locais (p. ex. cidades como Cracovia, Lodz…, ou Dnipró e outras na Ucraína).Temos o memorial de Babi Yar (que conmemora a matanza de 33.000 xudeus e outros colectivos no setembro de 1941, preto de Kiev). En época soviética: non se mentaba de maneira individualizada os xudeus, mesmo no monumento erguido no 1976. Só en época recente: vemos plans para crear un centro de documentación internacional sobre o Holocausto. Porén: debates sobre se tamén se debía abordar noutro centro paralelo a historia particular da Ucraína e das súas vítimas.

ALEMAÑA: País vencido, ocupado, dividido. A xustiza transicional fana primeiro, porén, os ocupantes (xuízos de Núremberg, desnazificación persoal administración, etc.). A actitude máis xeral era: “Adolf, que Adolf?”. Esquecemento e externalización de toda culpa. Paradigma vitimista: Alemaña tería sido unha tripla vítima: dos seus propios dirixentes, vistos como unha minoría de nazis fanáticos que pervertiran o pobo alemán; dos seus inimigos, nomeadamente dos soviéticos, quen ocuparan Alemaña oriental a sangue e fogo, violaran e saquearan, e mantiñan milleiros de alemán en cativerio ata 1954/55; e dos bombardeos aliados sobre poboación civil.

Ese paradigma vitimista, xunto cos silenzos sobre o acontecido na fronte oriental (abusos contra civís, represalias, exterminio dos xudeus…) mantívose logo da fundación da RFA no 1949. Discurso sobre a “limpa Wehrmacht”: os militares profesionais e soldados alemáns limitáranse a defender a súa patria, cumprindo co seu deber, e conduciran unha guerra limpa, tanto no Oeste coma tamén no Leste, onde os abusos circunstanciais só se debían a unha minoría de fanáticos, dos que se abxura (as SS). Discurso dos Landserhefte (cadernos dos soldados), novelas de peto de grande éxito na posguerra. • Con todo, as asociacións de excombatentes elaboran un discurso “europeísta” na Guerra Fría: os alemáns fixeran o traballo sucio contra do inimigo común, o que só agora verían os estadounidenses. Mesmo as Waffen SS sería unha sorte de antecedente da OTAN.

Á lenda da limpa Wehrmacht contribúe ademais que os xenerais publican as súas memorias e asesoran os norteamericanos (Guderian, von Manstein, Halder…). O exército alemán perdeu a guerra non por impericia, senón pola asoballadora superioridade material dos seus inimigos. Von Manstein en "Victorias frustradas". Tería tomado Moscova de non ser pola falla de coñecementos estratéxicos de Hitler (Halder, Guderian). • Silenzo interxeneracional: millóns de excombatentes alemán agachan aos seus fillos e netos o que fixeron na guerra, sobre todo no Leste. Cada familia tería máis tarde unha historia benigna que contar sobre o seu pai ou avó que combateu e se portou ben con xudeus ou prisioneiros.

Os prisioneiros de guerra na URSS: modelo de vítima. Pero é sobre todo o destino dos soldados do VI Exército en Stalingrado, durante os combates e no cativerio, o que se converte en tema estrela da literatura e do cinema alemán de posguerra, dende Th. Plievier (Stalingrado) ata H. Gerlach (O exército traizoado) e W. Konsalik (O médico de Stalingrado), varios deles con versión fílmicas de grande difusión. Stalingrado é un epítome da vitimización de Alemaña en conxunto, pois simboliza o sufrimento duns soldados abandoados á súa sorte polo seu Führer, que sofren frío e fame, e despois as penalidades do internamento en campos soviéticos. Na RDA facíase unha leitura inversa. Stalingrado fora unha derrota vitoriosa, pois servía como unha expiación da culpa. Os excombatentes redimían a súa culpa mediante o seu traballo para reconstruír a URSS, aprendían as virtudes da patria do socialismo, e voltaban canda os exilados comunistas para edificar o socialismo na Alemaña. A RDA negaba calquera relación coas culpas do réxime nazi, e consideraba ademais que só unha minoría era culpábel dos excesos na guerra. Con iso, externalizábase a culpa e facíase recaer na RFA, como continuación do III Reich.

Na autopercepción dos alemáns como vítimas xogou tamén un papel a evocación das desventuras dos Vertriebene, dos alemáns étnicos de Europa centro-oriental que foron expulsados dos seus fogares polo avanzo soviético, ou polas autoridades de Polonia, Checoslovaquia, Hungría, etc., e que en número de cinco millóns se refuxiaron na súa maioría na RFA. As súas penalidades deron lugar a toda unha literatura e series de TV nostálxicas verbo dos territorios perdidos do Leste. Dende a década de 1970 vemos trazos dunha nova sensibilidade, dunha banda, por parte da historiografía comezou a poñerse en cuestión a lenda da limpa Wehrmacht, e novas pesquisas deitaron luz sobre aspectos como o tratamento dos prisioneiros soviéticos (máis do 50% morreron, en boa parte de xeito deliberado, a mans alemás), as ordes asasinas e o carácter de guerra de exterminio da contenda contra a URSS… Ao tempo, algunhas polémicas, coma a chamada Desputa dos historiadores (Historikerstreit) a mediados dos anos oitenta puxeron en cuestión ata que ponto era lícito comparar como “totalitarismos” os réximes comunista e nazi. Doutra banda, a serie de TV norteamericana Holocaust (1979) tivo un enorme impacto sobre a opinión pública alemá, pois desvelaba que os perpetradores do exterminio non necesariamente eran tipos asociais ou fanáticos; plantexaba tamén a “banalidade do mal”, en termos diferentes aos de Hannah Arendt (1961).

Mesmo o tema de Stalingrado era ollado agora de maneira máis crítica, como amosa o filme de 1993 Stalingrad (J. Vilsmaier), se ben segue a ser debedor de moitos dos esquemas narrativos dos anos 50/60 (os protagonistas son bos, os nazis son “outros”, morren todos abandoados polos seus superiores…tamén se reflicten os abusos contra da poboación civil, a complicidade de mandos da Wehrmacht cos postulados nazis…). A apertura dos arquivos rusos dende 1991 permitiu exhumar novos materiais. De aí: exposición sobre Os crimes da Wehrmacht, ou Wehrmachtsausstellung (1995-99), que percorreu 34 cidades e foi visitada por varios millóns de persoas. Nela recreábanse matanzas de partisanos e civís, abusos, etc., através das fotos tomadas polos propios soldados, incluíndo unha serie que amosaba os excesos do VI Exército no seu camiño cara a Stalingrado. Houbo un grande debate público, mesmo contramanifestacións neonazis e posicionamentos en contra de políticos da CDU, CSU e mesmo algúns socialdemócratas. Porén, serviu para erosionar o mito da “limpa Wehrmacht”. Dende aquela, a RFA e a Alemaña unificada asumiron unha visión critica do seu propio pasado e do carácter criminal da guerra alemá no Leste, como se expresa na profusión de monumentos en territorio alemán ás vítimas do réxime nazi, incluíndo traballadores forzados, prisioneiros soviéticos, etc. Os memoriais soviéticos na Alemaña do Leste fican en pe e son coidados con respecto, malia que no seu intre a poboación da RDA os vira como símbolos da dominación soviética.

Con todo, as polémicas non cesan. Adoito, nalgunhas series de ficción de certo éxito recente, como Unsere Mütter, unsere Väter (2013), segue a reflectirse de maneira subliminal que os nazis son “sempre os outros”, e non o grupo de protagonistas. Da mesma maneira, rexurdiron debates sobre as vítimas alemás: Que facer coas vítimas civís dos bombardeos aliados? (J. Friedrich, O incendio, 2003). Desenterrouse tamén un tema que fora tabú durante a posguerra: as violacións masivas de mulleres alemás (anciás, nenas, adultas…) polos soldados soviéticos no 1945, tanto en Prusia Oriental coma no camiño a Berlín, reflectidas na reedición de obras como Anónima. Unha muller en Berlín, ou testemuños de arquivos rusos (A. Beevor, Berlín. A caída, 2005), mesmo a vaga de suicidios de familias alemás enteiras… Con iso reavivecíase a discusión sobre a lexitimidade de centrarse só nas vítimas. Con todo: clara diferenza entre narrativa alemá e narrativa rusa/postsoviética, patente no Museo de Karlshorst (Berlín). Apreciouse, p. ex., no discurso conmemorativo da invasión da URSS que pronunciou o presidente da RFA, Frank-Walter Steinmeier, no xuño de 2021, onde tomaba conta dos sufrimentos de alemán e soviéticos, pero delimitaba claramente a quen correspondía a responsabilidade. Só sectores da ultradereita rexeitan públicamente esa culpa, e mesmo cando o fan só aluden indiretamente a iso, como W. Gelfand (AfD) cando se referiu á necesidade de "limpar” a honra dos soldados da Wehrmacht.