A Guerra Fría: O Conflito Bipolar e a Transformación Global (1945-1991)

Xénese da Guerra Fría (1945-1947)

Características da Guerra Fría

O concepto de Guerra Fría define o sistema de relacións internacionais existente entre 1945 e 1991. Durante ese período, o mundo dividiuse en dous bloques antagónicos, un encabezado por Estados Unidos e o outro pola Unión Soviética. Esta situación xerou un sistema bipolar que estivo en vigor durante máis de corenta anos. Cada bloque representaba unha diferente concepción política, económica e ideolóxica:

• O bloque occidental defendía un sistema político democrático, unha economía capitalista e unha ideoloxía liberal.
• O bloque comunista defendía un sistema político totalitario, unha economía planificada e unha ideoloxía marxista.

Non obstante, ambos os bloques non dubidaron en apoiar réximes contrarios aos seus principios ideolóxicos se con iso conseguían debilitar o contrario. As dúas superpotencias intentaron manter a súa seguridade e ampliar ou protexer as súas zonas de influencia utilizando todos os medios dispoñibles, con excepción do conflito bélico directo, xa que este implicaba o uso de armas nucleares e, polo tanto, a destrución mutua. Entre estas formas de enfrontamento destacaron:

• Unha continua carreira de armamentos, especialmente no referente ao arsenal nuclear, de forma que cada superpotencia dispuña de suficientes medios para destruír varias veces a vida sobre a Terra.
• A propaganda ideolóxica.
• A subversión e a espionaxe do bloque contrario a través dos servizos secretos (CIA estadounidense e KGB soviético).
• As presións políticas e económicas tanto sobre os Estados aliados coma contra os do bloque inimigo.
• A guerra localizada en territorios periféricos polos que os dous bloques intentaban expandir o seu dominio.

A ONU quedou coas mans atadas polos intereses das dúas grandes potencias. As políticas de colaboración e acordos foron moi difíciles neste contexto, pois primaba a desconfianza mutua. Non obstante, a ONU serviu polo menos como foro de debate entre os bloques e permitiu que existise unha comunicación entre eles.

A División Económica de Europa

Desde finais de 1947, a rivalidade entre as dúas grandes potencias converteuse en aberto enfrontamento e desatouse unha pugna por ampliar as súas respectivas zonas de dominio. En 1948 confirmouse a división de Europa en dous bloques. Pronto esta división se ampliou a outras zonas da Terra, polo que cada unha das potencias estableceu un sistema de colaboración económica na súa zona para asegurar a dependencia dos países que a integraban:

• O Plan Marshall. O goberno estadounidense deseñou unha estratexia para reactivar a economía dos países europeos que lle eran favorables. O seu secretario de Estado, George Marshall, propuxo unha xenerosa axuda á que se lle deu o nome de Plan Marshall. Os países máis beneficiados foron Reino Unido, Francia, Italia e Alemaña Occidental. Estados Unidos perseguía dous obxectivos: mellorar o nivel de vida en Europa e así arredar o perigo revolucionario, e manter a demanda europea para evitar unha crise de sobreprodución da súa propia industria.
• O COMECOM. A axuda estadounidense non chegou aos Estados de Europa Oriental, pois Stalin rexeitou as súas condicións e impulsou aos gobernos da súa zona de influencia para que fixesen o mesmo. Ademais, como resposta ao plan estadounidense, a Unión Soviética creou en 1949 o Consello de Axuda Mutua Económica (COMECOM), que tiña como obxectivo coordinar as políticas económicas dos países de Europa Oriental e establecer os mecanismos de asistencia mutua. Os países que se adheriron foron a Unión Soviética, Hungría, Checoslovaquia, Alemaña Oriental, Polonia, Bulgaria, Romanía e Albania.

A Creación dos Bloques Militares

O aumento da tensión levou os dous bloques a constituírse tamén como alianzas militares para actuar de forma conxunta contra calquera agresión do inimigo. O bloque occidental constituíu en 1949 a Organización do Tratado do Atlántico Norte (OTAN), asinada por Estados Unidos, Canadá, Reino Unido, Italia, Francia, Países Baixos, Bélxica, Noruega, Dinamarca, Islandia, Portugal e Luxemburgo. Pouco máis tarde, en 1952, sumáronse Turquía e Grecia, e en 1955, a República Federal Alemá. O primeiro obxectivo militar da Unión Soviética foi conseguir desenvolver armamento nuclear para non estar en inferioridade con Estados Unidos. Conseguiuno en 1949, ano en que fixo estoupar a súa primeira bomba atómica. Unha vez logrado isto, patrocinou unha alianza militar cos outros países comunistas europeos que servise de contrapeso á OTAN. Desta forma, en 1955 asinouse o Tratado de Amizade, Cooperación e Asistencia Mutua, coñecido como Pacto de Varsovia, ratificado pola Unión Soviética, a República Democrática Alemá, Polonia, Checoslovaquia, Romanía, Hungría, Bulgaria e Albania.

Cambio de Dirixentes e Comezo da Distensión

A partir de 1953, iniciouse unha substitución dos dirixentes das dúas grandes potencias. Eisenhower asumiu a presidencia de Estados Unidos e ese mesmo ano morreu Stalin, ao que sucedeu tres anos despois Nikita Khrushchev. Os dous dirixentes parecían máis dispostos á negociación ca os seus predecesores, o que iniciou o desxeo das relacións entre ambas as potencias. Este cambio non só tiña que ver co novo talante dos políticos, senón que estaba motivado por novos factores que apareceran no escenario internacional:

• En 1949, a URSS construíu a primeira bomba atómica, o que supuxo o fin do monopolio nuclear de Estados Unidos. O risco de conflito nuclear que se produciu durante a Guerra de Corea levou a ambas as superpotencias a relaxar a enorme tensión internacional, temorosas de que un novo conflito puidese levar a unha guerra nuclear.
• Algúns países, especialmente do Terceiro Mundo, expresaron a súa vontade de non entrar na política de bloques e manterse nunha posición neutral respecto das dúas superpotencias.
• Dentro dos propios bloques producíronse conflitos e movementos internos que puxeron en risco a súa cohesión.

A esta nova etapa nas relacións entre os dous bloques denominámola coexistencia pacífica. Non obstante, esta época non estivo en absoluto libre de conflitos. As conversacións entre as superpotencias alternaron con períodos de enorme tensión internacional que, nos casos máis graves, puxeron o mundo ao bordo do enfrontamento nuclear. Á súa vez, as crises eran seguidas de conversacións e de reunións dos respectivos dirixentes co obxectivo de promover o achegamento político e establecer acordos en diversos campos.

A Primeira Proba: A Crise do Canal de Suez

O primeiro conflito en que se puxeron a proba os mecanismos de diálogo da nova etapa foi a crise do Canal de Suez de 1956, en que ambas as potencias actuaron conxuntamente. O presidente de Exipto, Nasser, decretara a nacionalización do Canal de Suez, que ata entón controlaba unha compañía anglo-francesa. Un ataque combinado de Francia, Reino Unido e Israel sobre Exipto pretendía anular pola forza a nacionalización do Canal baixo o pretexto de que poñía en perigo a súa subministración de petróleo. Non obstante, a oposición de Estados Unidos e da URSS a unha agresión de claros trazos colonialistas impuxo a retirada dos atacantes. Con esta actuación, as dúas superpotencias conseguían acabar coa influencia europea sobre esta rexión estratéxica e incorporala á súa zona de control.

O Final da Guerra Fría

A mediados da década de 1980, a audaz política estadounidense patrocinada polo presidente Reagan coincidía cunha situación de debilidade na URSS. Os grandes gastos militares e o estancamento da produción provocaran unha forte crise económica na Unión Soviética, que, ademais, tiña que facer fronte á desastrosa guerra de Afganistán. O rebrote da tensión e o aumento da ameaza nuclear provocaron unha gran preocupación na poboación dos dous bloques. Nos países occidentais, especialmente en Europa, rexurdiron con forza renovada movementos de carácter pacifista e antinuclear que alcanzaron unha gran presenza popular e que se mostraron moi activos con frecuentes manifestacións públicas e actos de protesta. No bloque comunista, estes movementos non puideron ter unha expresión pública a causa do forte control ideolóxico e social, aínda que si que fomentaron un forte sentimento de rexeitamento cara ao comunismo que estourou cando o sistema deu as primeiras mostras de debilidade.

A chegada, en 1985, de Mikhail Gorbachov ao poder na URSS cambiou radicalmente a política internacional soviética. O novo goberno adoptou como unha das súas prioridades o inicio dunha política de diálogo con Estados Unidos co obxectivo de deter a carreira armamentista e rebaixar o enorme gasto militar, que estaba repercutindo moi desfavorablemente sobre a economía soviética. A primeira manifestación do cambio das relacións foi a firma do Tratado de Washington (1987) para o desmantelamento dos misiles de alcance intermedio. En 1989, a URSS retirou as súas tropas de Afganistán. Pouco despois, o proceso de distensión confirmouse coa retirada das tropas soviéticas dos países da Europa do Leste e a posta en marcha dunha apertura política e económica na Unión Soviética. A suavización do control ideolóxico e político en case todos os países do bloque comunista deu como resultado a inmediata aparición de movementos sociais favorables ao establecemento de sistemas democráticos. En 1989, nos países de Europa Oriental, desatouse unha vaga de manifestacións públicas e de sublevacións pacíficas que deron lugar ás denominadas revolucións democráticas. Estes movementos tiveron como resultado a caída en cadea dos réximes comunistas europeos. O exemplo máis simbólico destes cambios foi a caída do Muro de Berlín en 1989 e a unificación de Alemaña en 1990. O movemento democrático estendeuse por case todo o bloque comunista. En maio de 1989, estudantes chineses comezaron unha protesta a favor da democracia que se materializou na ocupación da Praza de Tiananmen. Pero o goberno chinés, asustado polo que estaba ocorrendo en Europa, reaccionou cunha enorme violencia, e o 3 de xuño o exército entrou na praza e acabou coa protesta causando centenares de mortos.

En 1989, pouco despois da caída do Muro de Berlín, o novo presidente estadounidense George Bush (pai) e Mikhail Gorbachov reuníronse no cume de Malta e proclamaron oficialmente o inicio dunha nova era nas relacións internacionais e a fin das tensións entre as superpotencias. Pódese considerar este momento como o final oficial da Guerra Fría. En 1991, producíronse dous feitos definitivos para a finalización desta etapa: a disolución do Pacto de Varsovia e a desintegración da Unión Soviética, que se dividiu en varios Estados. Con isto poñíase fin á política de bloques e Estados Unidos converteuse na indiscutida primeira potencia do planeta. Aínda que a OTAN non se disolveu, esta organización abandonou a súa estratexia de enfrontamento co bloque comunista e adoptou unha nova doutrina estratéxica baseada en facer fronte a ameazas de distinta natureza.