Glosario Esencial de Termos Artísticos e Arquitectónicos

A

Ábsida: espazo abovedado, semicircular ou poligonal, no final da nave central dunha basílica ou dunha igrexa, situado polo xeral no testeiro ou extremo oriental do edificio, contribuíndo ao desenvolvemento da cabeceira do mesmo. Adoita estar cuberta con bóveda de forno ou de cuarto de esfera.

Altorrelevo: escultura realizada sobre unha superficie da que sobresae máis da metade do seu volume.

Aparello almofadado: acabado exterior dos paramentos realizados con sillares, que consiste en labrar a cara vista da pedra afundindo as xuntas.

Arcobotante: arco que transmite o empuxe das bóvedas a un contraforte situado no exterior do edificio. É un elemento típico da arquitectura gótica.

Arco apuntado ou oxival: arco moi utilizado no período gótico, formado por dous segmentos de círculo de igual radio e inferiores a un cuarto de circunferencia. Trátase dun arco de dous centros, co intradorso formando ángulo na clave.

Arco de faixa ou faixón: arco que, sobresaíndo do intradorso da bóveda, corta esta en sentido transversal ao eixe, e serve para reforzala.

Arco de ferradura: arco ultrasemicircular, é dicir, cun só centro máis alto que a liña de impostas. É característico das arquitecturas visigótica e islámica. No arco de ferradura islámico, as liñas do intradorso e do extradorso van paralelas; no arco de ferradura visigótico, por contra, estas dúas liñas sepáranse preto da imposta.

Arco de medio punto: arco formado por unha semicircunferencia, cun só centro á altura da liña de impostas. É o arco máis común, típico da arte romana, románica, renacentista e neoclásica.

Arco formeiro: arco que é paralelo ao eixe lonxitudinal da nave e que serve, conxuntamente coa columna ou piar sobre o que apoia, para unir e, á súa vez, separar naves contiguas.

Arco peraltado: arco cuxa curva é máis alta que a metade da súa luz (luz: a anchura máxima do arco), polo emprego dun peralte no seu arranque.

Arco rebaixado: arco cuxa curva é inferior á media circunferencia (altura inferior á metade da súa luz). Parécese ao de medio punto, pero ten menor altura.

Arquitrabe: elemento horizontal na parte inferior do entaboamento dun edificio clásico, que apoia directamente sobre os capiteis e serve, á súa vez, de apoio para o friso.

Arquivolta: cada unha das molduras de perfil curvo que a modo de arcos concéntricos en serie decrecente conforman a frontal dun van abucinado.

B

Baixorrelevo: escultura realizada sobre unha superficie da que sobresae menos da metade do seu volume.

Base ou basa: parte inferior da columna sobre a que se asenta o fuste.

Bóveda de aresta: bóveda xerada a partir do cruzamento de dúas bóvedas de canón.

Bóveda de canón: bóveda orixinada polo desprazamento dun arco de medio punto ao longo dun eixe lonxitudinal.

Bóveda de cruzaría, nervada ou de oxivas: bóveda formada por dous arcos apuntados que se cruzan en diagonal formando os nervios, cunha clave común. É característica da arquitectura gótica.

C

Cadro de xénero / Pintura de xénero: pintura que mostra escenas da vida cotiá, principalmente das clases populares.

Cadro de historia / Pintura de historia: pintura que representa temas históricos ou lendarios aos que atribúe certo carácter exemplarizante. Na tradición académica e clasicista tiña, xunto coa relixiosa, a maior consideración.

Canon: regra ou medida considerada correcta e harmónica, que regula as proporcións da arquitectura, da escultura e da pintura, de acordo cun modelo ideal establecido. Trátase dunha relación matemática que serve de módulo ou medida entre os elementos que integran cada unha das partes, as partes entre si, e estas no conxunto.

Capitel composto: é unha combinación do xónico e o corintio. Os acantos do corintio combínanse coas volutas xónicas e presentan unha decoración variada, xeralmente de motivos vexetais.

Capitel corintio: capitel clásico que, en torno a un corpo cilíndrico con forma de campá invertida, desenvolve unha decoración vexetal baseada en dúas filas de follas de acanto superpostas e caulículos nos catro ángulos superiores que parten duns finos tallos. Remata nun ábaco rectangular de lados cóncavos.

Capitel dórico: o capitel clásico máis antigo. Consta de colariño (anel estreito de transición entre o fuste e o equino), equino (circular e convexo, coa función de pasar da sección circular do fuste á cadrada do ábaco), e ábaco (peza cadrada sobre a cal se apoia o arquitrabe).

Capitel xónico: capitel clásico que consta de equino adornado con ovas, de volutas en forma de espiral, o seu elemento máis característico, e un ábaco moi fino, sobre o que asenta o arquitrabe.

Ciborio: torre de planta cadrada, circular ou octogonal, saínte ao exterior e situada sobre o cruceiro dunha igrexa, para iluminar o seu interior.

Claroscuro: técnica pictórica que consiste no uso de contrastes entre as zonas iluminadas e escuras coa finalidade de resaltar volumes e crear o efecto ilusorio de tridimensionalidade.

Clave (dun arco): doela central en forma de cuña, que serve para pechar un arco.

Columna salomónica: ou entorchada. É un tipo de columna co fuste en forma espiral ou helicoidal. Característica da arquitectura barroca, o seu nome provén da crenza de que o templo de Salomón en Xerusalén tiña columnas deste tipo.

Cores complementarias: son as que se atopan en posicións opostas no círculo cromático. A súa mestura en pigmentos tende a producir un ton neutro (gris ou negro), mentres que a súa xustaposición crea o máximo contraste visual. As parellas principais son: maxenta e verde, amarelo e violeta, e azul e laranxa.

Contraforte: elemento arquitectónico vertical unido ao muro para reforzalo ou contrarrestar os empuxes dunha bóveda ou arco.

Contraposto: termo italiano que significa oposición harmónica das diversas partes do corpo humano nunha escultura ou nunha pintura, especialmente cando algunha delas se atopa en movemento ou tensión, estando os seus simétricos en repouso. É típico da escultura grega clásica e foi retomado posteriormente polos escultores renacentistas.

Cornixa: parte superior e saínte dun entaboamento. / Moldura horizontal no exterior da fachada que sinala a separación entre plantas dun edificio.

Cúpula: bóveda xerada pola rotación dun arco que cobre unha superficie redonda, cadrada, poligonal ou elíptica.

Curva praxiteliana: postura ideada polo escultor grego Praxíteles para dotar de vida ás súas esculturas. O peso do corpo recae nunha das pernas ao tempo que se inclina a cadeira oposta, resultando así un desequilibrio, caracterizado por unha liña ondulante coma un S invertido que percorre toda a figura, dotándoa dun ritmo flexible.

D

Deambulatorio ou xirola: corredor semicircular dunha igrexa que serve para que transiten por el os fieis e visitantes sen dificultar a celebración litúrxica. Atópase rodeando o presbiterio ou capela maior, prolongando e unindo as naves laterais entre si.

Doela: cada unha das pezas que se dispoñen radialmente para formar a volta dun arco.

E

Entaboamento: parte horizontal superior que remata un edificio clásico. Componse de arquitrabe, friso e cornixa.

Éntase: avultamento intencionado nun tramo do fuste dunha columna, co fin de corrixir a ilusión óptica de concavidade derivada dun fuste recto.

Escultura de vulto redondo: aquela que non está adosada a ningunha superficie e que se pode contemplar desde todos os seus ángulos.

Escultura exenta: Ver definición de Escultura de vulto redondo.

Esfumado / Sfumato: técnica pictórica que consiste en deixar imprecisos ou esvaecidos os contornos das figuras representadas para conseguir plasmar efectos atmosféricos (Ex.: Leonardo da Vinci na Gioconda).

Estatua-columna: estatua adosada ao fuste dunha columna, frecuente nas portadas do románico e do gótico.

Estatua ecuestre: representación escultórica dunha figura humana a cabalo.

Estilo: modo ou maneira particular de facer dun artista, grupo ou escola, dunha época ou dun lugar determinados, que presentan unha serie de trazos formais constantes e duradeiros, recoñecibles e individualizables. Trátase dunha convención historiográfica, nacida para facilitar a identificación e a referencia, e desenvolvida desde mediados do século XIX, unha vez que a historia da arte se consolida como disciplina académica.

F

Friso: parte media do entaboamento clásico, entre o arquitrabe e a cornixa. Pode ser liso ou decorado con motivos escultóricos. Na orde dórica está dividido en triglifos e métopas. No resto dos casos, é unha franxa continua lisa ou en relevo ornamental.

Fuste: elemento vertical dunha columna ou pilastra situado entre a base ou a estilóbata e o capitel.

I

Iconografía: disciplina que estuda e documenta as características das imaxes e figuras utilizadas, ou o tema dunha pintura, estatua, monumento, etc., e dos atributos que a acompañan e identifican. / Termo para designar a presenza recorrente dun tema, cun certo número de elementos e imaxes constantes.

Imposta: moldura de separación entre un arco e a parte recta dun van. / Elemento moldurado desde o que arrinca un arco ou unha bóveda e sobre a cal apoia a doela chamada saimel.

L

Liña serpentinata: liña que forman o lombo, cabeza, ombros e cadeiras dunha figura, que se retorce nunha especie de movemento helicoidal, dando impresión de contrabalanceo. Fórmula moi común no manierismo, busca dotar de viveza, tensión e, en ocasións, sensualidade á figura representada.

M

Ménsula: elemento arquitectónico que sobresae dunha parede e serve para soster saíntes como arcos, nervos dunha bóveda, cornixas, balcóns, etc.

Métopa: espazo xeralmente cadrado que aparece no friso do entaboamento dórico, entre dous triglifos. Poden ter decoración esculpida ou non.

N

Nártice ou nártex: nas basílicas paleocristiás e bizantinas, sala que precede ás naves ou que se atopa despois do atrio. Destinábase aos catecúmenos ou non bautizados, para permitirlles asistir á misa e á recepción dos cadáveres antes de seren bendicidos e levados para o interior da igrexa.

Natureza morta ou bodegón: composición pictórica que ten como tema principal a representación de obxectos, vaixelas, flores e froitas, e animais sen vida.

P

Parteluz ou mainel: columna que divide verticalmente en dúas partes un van.

Perspectiva aérea: método mediante o cal se crea unha sensación moi real da profundidade nunha pintura. Os obxectos perden nitidez a medida que se afastan do espectador, as cores tórnanse máis pálidas e tínguense dun ton azulado, reflexo da atmosfera que os envolve.

Perspectiva lineal: tamén chamada xeométrica, cónica ou monofocal. É aquela na que as liñas de fuga, diminuíndo coa distancia, converxen nun único punto ou punto de fuga, que debe estar situado á altura dos ollos do espectador.

Perspectiva xerárquica: aquela que ordena os personaxes en función do seu status social, atribuíndo un maior tamaño a aqueles que ocupan unha posición xerárquica preeminente. Non se trata, por tanto, dunha perspectiva realista.

Piar: soporte vertical exento, como a columna, pero de sección cadrada ou poligonal, que serve de apoio a arcos, bóvedas e arquitrabes.

Pilastra: piar adosado ou embutido parcialmente nun muro. Pode ter función de columna, e as proporcións desta, ou servir de contraforte, mas, polo xeral, non ten función estrutural senón decorativa.

Plan central: planta simetricamente organizada con referencia a un punto central. Pode ter forma poligonal, circular ou de cruz grega.

Planta basilical: planta de estrutura lonxitudinal, que consta de tres ou cinco naves.

Planta de cruz grega: planta en forma de cruz na que os catro brazos que a configuran teñen a mesma medida.

Planta de cruz latina: planta en forma de cruz, normalmente dunha igrexa, cos brazos desiguais como a cruz de Cristo.

Presbiterio: parte dunha igrexa que comprende a área do altar maior ata as gradas por onde se sube a el. Adoita situarse na ábsida central, e está reservado ao clero.

R

Retrato: representación pictórica, escultórica ou fotográfica da efixie dunha ou varias persoas. / Xénero baseado nesa representación.

Rosetón: van circular grande, constituído por unha grella de pedra calada, decorado con vidreiras e tracería. Moi característico das igrexas góticas.

T

Técnica de panos mollados: técnica da escultura grega antiga pola cal se insinúa a anatomía do corpo, representado como se acabase de saír do baño.

Tímpano: na arquitectura clásica, espazo interior dun frontón, que xeralmente se decora con figuración escultórica. / Nas portadas das igrexas románicas e góticas, espazo entre o lintel e a arquivolta de maior radio, que polo xeral acolle unha representación escultórica.

Tribuna: galería aberta situada sobre as naves laterais dunha igrexa, desde a cal os fieis podían seguir as cerimonias relixiosas.

Triforio: galería estreita, de carácter máis ornamental que funcional, no interior das igrexas góticas, aberta nos muros da nave central, e constituída por vans ornamentados e separados por maineis.

Triglifo: rectángulo surcado por tres acanaladuras verticais, que sobresae e decora o friso do entaboamento dórico, alternándose coas métopas.

Trompa: en arquitectura, pequena bóveda semicónica disposta nos ángulos dunha base cadrada para poder obter catro puntos de apoio que sosteñan unha cúpula, un tambor ou un ciborio.