Giza aberea makurka poliki

MOLDE ZAHARREKO OLERKIGINTZA

1. SARRERA:

Literatura, olerkiaz hitz egiten ari garenean, ez gara lirikaz bakarrik hitz egiten. Egia da gehienak, maitasunez edo horrelako sentimenduez egindako poemak datozkigula gogora, olerkia hitza aipatzean. Baina ere badira kontaera gisa ageri zaizkingun beste poema asko ere, aztertu behar ditugunak. 

Idatzia izatea da, olerkiaren ezaugarritako bat, eta horrek, kultua eta landua izatea eskatzen du. Olerkiak irakurri, ulertu eta gozatu behar ditugu, eta alfabetatua izatea da horren ardatza. Horregatik herritarrak alfabetatu arte, bakarrik izan dute idatziaz gozatzeko aukera. 

Euskal Herriaren kasuan, gure hizkuntzaren bilakaera handia izan du, eta hura, eragin handia izan du literaturaren garapenean eta olerkietan. 

(3)

• Euskaran, alfabetatu gabeak, gehiengoa izan ziren azken 40-50 urteak. 

•  Horren ondorioz, ahozkotasuna ( herri-literatuta deitua ) izan da nagusi gurean XX. Mendea aurrera egin arte. 

• Eta olerkariek herritarrek kontratatzeko moduko moldetan eman izan dute euren lan poetikoa. Hala egin zuten XVI. Mendean:
  - BERNART ETXEPAREK ETA JOANES ETXEBERRIK

3. MARKO POLITIKO-KULTURALA

XIX. Mendean bi kultura-mugimendu aipagarri zeuden indarrean: 

Alde batetik Industrializazioa eta bestetik Erromantizismoa.

ILUSTRAZIOA (Berrikuntza asko: teknologikoak…)

XVIII. Mendeko ilustrazioak eta haren haritik etorri zen Frantziako Iraultza (1789), eta hura eragin handia handia izan zuten garai hartako Europako ideietan, mundu-ikuskeran eta antolamendu politiko berrian. Herri txikien alternatibaren ondorioz, Erregimen zaharra (absolutismoa) bukatu, eta horregatik piztu egin ziren gerra karlistak Hego Euskal Herrian. Azkenean, monarkia konstituzionala hartu zuen indarra. 

Euskaldunek, karlisten alde egin zuten eta beren foruak galdu zituzten. 

ERROMANTIZISMOA: 

Europako erdialdean sortu eta XIX. Mendean zabaldu zen kultura- eta politiko-mugimendua. Alemaniako pentsalari eta idazle ospetsu bat izan zen Schlegel jotzen da altzandarietako bat. 

Giza arrazoimenetik kanpo diren sentipen, emozio, fantasia eta ideal bidea egin behar zitzaien erromantikoen iritziz.

Bi ikuspegi zeuden: 

• LIBERALEN ILDOAN: 

Indibidualtasuna: Askatasuna ez du mugarik behar.

Giza eskubideen defentsa: Kontzientzia askatasunetik biltzeko eta eta ideiak adierazteko askatasuna.

Aurrerapen teknikoen adierazpena: Lehialtasunari esker lortzen da. 

Estuaren boterea mugatu beharra: Botoa emateko guztien eskubidearekin lortzen da. 

• TRADIZIONALISTEN ILDOAN: 

Bat egiten dute lieberalen ezagugarriekin, baina iraganean ikusten dute galdutako paradisua. Arkadiaren (gizakia naturarekin harreman orekatua bizi zen tokia)

4. ERRROMANTIZISMOAREN EZAUGARRIAK:

Ilustratuak arrazoimenean jarritako konfidantzak sendoa egiten da →

• Ekonomikoak ez du uste ongizatea arrazoimenean oinarritu daitekenik. 

• Lasaitasuna, armonia, oreka eta zentzua baztertu.

• Argien-mendeko ikuspegiaren kontrakoa da.

• Mundua ezagutzeko ez dira eredu aproposak ez geomema → Doetaren intuizioa da bidea. Bakoitza da norberaren munduaren sortzaile.

Balio berriak: 

1– Ideala

2- Urruti-mina, bai denboran (Erdi Aroan) bai lekuan (Ekialdean)

3- Sinbolismoa: muga horretara iristeko bidea

4- Norbanako sortzarleari guztizko autonomia aitortzen zaio, historia eta hizkuntza propioen estimua

5- Artearen helburuak artistak  askatasunez lortzen duen edertasuna da

6- Benetako bizitza ez dago hemen. Maitasuna heriotzarekin lotuta agertzen da. Beraz, Frantziako Iraultza eta Erromantizismoa gaur egun arte dirauen gure zibilizazioan. Askatasuna bihurtu da aldarri nagusia, ordura arte Mendebaldean onartzen zen batasuna (unibertsialitismoa) baztertuz. 

(garrantzitsua) Literatura erromantikoaren ezaugarriak: 

• Subjetibismoa:  nitasunaren obsesioa. Arazo petsonalak dira gai nagusi: maitasuna, heriotza, norberaren-barne-mundua.

• Paisaiak eta eguraldiak  askotan bat egin dute idazlearen barne-egoerarekin (ekaitzak, basamortuak…)

• Neoklazismoaren estetikaren aurka, arauak haustearen joera dago…

• Ez dira gaur egungo literaturan ere, gizakiaren betietako arazoak dira. 

5. AHOZKO ETA IDATZIZKO LITERATURAREN EZAUGARRIAK

TESTUARI DAGOKIONEZ

EGILEARI DAGOKIONEZ

KONTSUMOARI DAGOKIONEZ 

6- XIX. MENDEKO EUSKAL OLERKARIAK

Bertsolarien moldea euskal olerkigintzaren ezaugarria dela esan dugu arestian. Oraindik alfabetatu-gabeko gizartea dugu eta poliki-poliki hasi zen idatziaz gozatzeko aukera. 

Olerkarien ezaugarriak eta dituzten ezaugarriak amankomunean: 

• Mundu egonkor baten adierazlea da.

• Elizaren  eta kristau-jendearen itzala susmatzen da.

• Garaiko gatazka politikoaren isla: foruen galera eta euskararen ardura.

• Euskararen berezitasunak nabarmentzea.

• Baserri-munduko ikuspegia da nagusi.

• Bertsolarien moldetan idazten dute. 

(OLERKARIA) BILINTX: (BIZITZA)

Bilintx, bere izen osoa (Gillermo Joakin Indalezio Bizkarrondo), bertsolari eta euskal poeta erromantikoa izan zen, eta bere ideia progresista eta liberalistengatik zen ezaguna. Donostian jaio eta ezkondu egin zen,  eta hiru seme alaba izan zituzten: Benito, Pio Frantzisko eta Maria Ana. 

Bizitza gogorra bizi izan zuen eta bere olerkietan hura erakusten du. Zoritxarrez, txikia zenean, jasan zuen istripu batek, bere aupergia desitxuratzea eragin zuen, baina hori ez da gertatu zaion azken gauza izan. Geroago, 1876.Urtean San Sebastian egunean, Donostia inguratzen zuten karlistek botatako lehergailu batek, oso txarto zauritu egin zion eta horren ondorioz hil egin zen Bilintx. 

Donostia liberaleko euskal giroan, kultura-munduko jakitun askorekin izan zituen harremanak: J. Manterola, S. Baroja, Lopez Alen eta beste hainbat jakituekin.

Olerkaria izan zen, eta ordu askotako lanak ageri zaizkigu haren olerkietan: hiztegia, konparazioa, kontrastea, metaforak eta beste hainbat adierazpen. 

Bertsolari asko esaten dute neurriaren zehaztasunean, errimaren aberastasunean, erritmoaren musikaltasunean eta bertsoaren trinkotasunean Bilintx zela haiek izan zuten zorra. 

Bilintx-en olerkiak, bere bizitzez gain, baditu nahigabez, tristuraz, itxaropenaz eta pozez olerki asko.

Lehen esan dudanez, bilintx-en olerkietan ugariak dira konparaketak eta irudierak egiteko erabiltzen dituen loturak: itxura, dirudi, bezala, etab.

Bertsolarien formulak oso ondo ezagutzen zituen. Bere bertso gehienak esara zaharrez, arrazoiz eta kontrastez daude eginda.

Eta hizkuntzari erreparatzen badiogu, adituek zorrotzez jotzen zuten haren euskara. Hala ere, ez dago zalantzarik Bilintxek  lan handia egin zuela euskara aberasten, hizkuntza poetiko zehatza, atsegin eta aditzera emateko baten bila

(OLERKIA) ETXAHUN: (BIZITZA)

1786ko uztailaren 26an Barcuse (Frantzian) jaio zen, 1862ko urtarrilaren 17an hil zen leku bertan. Bere lana idazle, poeta eta bertsolaria izatea zen.

Gaztea zenean bere etxean zerbitzatzen zuen emakume gazteaz maitemindu zen eta bere gurasoek aukerarik onartu ez zutenez, familia aberats bateko emakume batekin ezkondu zuten.Ezkondu zirenean ez zen ondo atera ezkontza. , euren arteko harreman eskasa eta emaztearen infidelitateagatik, Etxahunek bere lagunetako bati tiro egin zion, emaztearen maitalearekin nahastuz. Horregatik, hainbat urte eman zituen kartzelan, gero erromes egin eta Erromara eta Santiago de Compostelara bidaiatzeko. Bere istorio tragikoak bere izena ezagutarazi zuen Europa osoko erromantze idazleen artean. Bere bizitzako azken urteetan, emaztea hilda, bere etxean sartu zuten. Ordurako, Etxahunen ospea Frantziako Euskal Herri ia osora iritsi zen, eta jaialdi eta oroimen ekitaldi ugaritan abestera deitu zuten. Urte hauetan, bertsoak inprobisatzeaz gain, bere lanbiderik gogokoena umeei irakurtzen irakastea zen, azkenean eskale soil gisa hiltzen zen.

7. XX. MENDEAREN HASIERA

Euskal Herria aurreko mendeko gizarte tradizionalaren koordenatuan mugitzen zen bere adierazpen literarioen ere, hartu eta industrializazioaren eraginez eta kulturaren demokratikoaren hariaz, egoera berria egokitu beharra. 

Bereizgarriak: 

• Abertzaletasunaren eragina: Euskarari euskarri sendoagoak eman nahi eta erakunde berriak sortu horretarako.

• Euskal aldizkarien ugaritasuna: Manterola osatutako Euskal-Herria aldizkariaz gain, beste zenbait sortu ziren. Aldizkari horietan, ikerketa- eta literatura-emaitza ageri zaizkigu.

• Sabi Aranen eragina

• Gaiak: Baserri-munduaren goratzea, erlijioaren eta aberriaren etengabeko aipuak. 

• Olerkien forma: Olerkia bertsolarien molde zurrunetik askatu nahian.

• Garaiko idazle batzuk: 

-Klaudio Sagartzazu (Satarka)

-Koldobika Jauregi (Jautarkol)

Sinonimoak:

mehar: estu / mehe

fino: zintzo / saiatua

ikara: beldura / dandara

apetarik: gogora / desina

txit: guztiz / oso

Ezllilak: manpaiak 

herabe: lotsatia / ahalketsu

lana: beharra / egitekoa

emtzuteko: aditzeko / sumatzeko

sasik: txanponik / dirurik 

belardia: larrean / belazean

muturtu: haserretu / zapuztu 

ehortzi: lurpertu / hilobiratu 

gormuta: oroimen /oroitzapen 

ezbeharrak hasi: sarri / askotan

Egotzi: bota / kamporatu

erieltxean: eritegian / ospitalean

antzina: aspaldi / lehen

lerden: lisaina

iaioa: abila / trebea

zehar: barrena / gaindi

soldata: jornala / alokaina

hedatu: zabaldu / barreiatu

desintsuen: irrikituena / irrikituena

etxola: etxetxo / txabola

larriren: handinen / latsen

lurreratu: hurbildu / inguratu 

adinakon: bezalakoa / modukoa

saion: garain / aldin

patrikak: sakela / poltzikoa

jarraitu: segitu / iraun 

egin: ihardetsi / erantzun 

zenduaren: hilaren / hildakoan 

uzatzen: haizatzen / aldintzen 

garaietan: aldietan / altuetan

lehenengoz: lehenbirikoz / lehendabiriz

pasa: igaro / iragan

gupidarik: errukirik / dolurik 

morroiak: mendekoak / zerbitzariak

hoztoak: biriak / orbela

egozkorra: burugogorra / teamatia