Galicia: Ditadura de Primo de Rivera, Guerra Civil e o Estado Liberal

A Ditadura de Primo de Rivera en Galicia (1923-1930)

O momento decisivo foi un golpe militar de carácter interno co obxectivo de renovar a vella maquinaria política da Restauración. O golpe militar foi auspiciado pola xefatura de Estado, sendo unha fuxida do propio sistema para conservar ese poder. Afonso XIII chamou a Primo de Rivera para que se colocase á fronte, polo que o golpe non chegou a ser un pronunciamento militar. A primeira coalición foi un cuatriunvirato (catro militares á fronte do poder), pero na maioría de lugares non houbo resposta.

Os dous piares máis firmes en Galicia foron os sectores agrarios e os católicos, sendo estes últimos os máis importantes, xa que crearon unha rede moi extensa por toda Galicia.

O Directorio Militar (1923-1925)

Esta foi a primeira fase da ditadura militar e tivo como obxectivo loitar contra o caciquismo. Non había unha percepción clara das redes clientelares, pero o feito de que cambiasen os nomes das propiedades non significaba que o poder cambiase de mans. Ademais, colocouse dentro da administración o Somatén, un corpo paramilitar creado para manter a orde pública.

Debemos destacar que se buscaron canles de comunicación coa sociedade, funcionando o Somatén como a "boa sociedade" preparada para defender o sistema. A maior eficacia do Somatén en Galicia radicou en:

• A celebración de manifestacións multitudinarias en vilas e cidades.
• A creación dunha rede clientelar propia que sería ben utilizada tras o golpe militar de 1936.

Aínda que había unha imaxe de cambio, a realidade é que o poder efectivo continuou sen cambios radicais.

O Directorio Civil (1925-1930)

A partir de 1924, houbo unha nova fase que pretendía dotar dunha imaxe civil ao réxime, polo que se desenvolveu a Unión Patriótica, partido político único do réxime. Esta organización levou a cabo a creación de organizacións locais e provinciais e pretendía crear unha conciencia civil protofascista. En Galicia, a súa base social foron os católicos, os sectores agrarios e os sectores conservadores.

Ao mesmo tempo, Calvo Sotelo redactou o Estatuto Municipal de 1924 e o Estatuto Provincial de 1925. Dentro destas reformas, Calvo Sotelo revisou a división municipal e tamén quixo romper as redes clientelares dos concellos (ao final, conseguiu reorganizar, separar e crear novos concellos). Os delegados gubernativos obedecían á designación dos gobernos civís, sendo o máis importante a xeración dunha cultura social cívica. Isto converteu toda a sociedade en sospeitosa por parte do Estado, xerando unha sociedade que desconfiaba entre si.

Impacto no Movemento Obreiro e no Sector Agrario

O movemento obreiro sufriu un parón notable: os anarquistas foron perseguidos, mentres que os socialistas se converteron no aparello do réxime e incluso crearon o Congreso Rexional de Sociedades Agrarias vencelladas á UGT en 1926.

A UGT foi unha parte sindical da ditadura; tamén se creou a Organización Corporativa Nacional, sendo o xerme dos Sindicatos Nacionais Paritarios (tribunais de obreiros).

O mundo agrario cambiou co Decreto de Redención de Foros en 1926, rematando coa tensión no campo. Creáronse tribunais sindicais, e este decreto implicaba o traspaso dunha propiedade a cambio de diñeiro, polo que aí entraba o papel do tribunal. Para facer fronte a estes pagos, creáronse as Caixas Provinciais de Crédito Rural.

O campo estivo controlado polos sindicatos agrario-católicos, que conseguiron a mellora do cultivo dos cereais e modernizaron as comunicacións do país. Boa parte das estradas galegas foron construídas nestes anos; houbo un interese pola repoboación forestal, converténdose nun monocultivo en torno á elaboración da madeira.

A Guerra Civil na Retagarda e a Construción do "Novo Estado" en Galicia

Despois de tomada Galicia, a rexión quedou baixo o poder dos sublevados. Tras a toma dos cuarteis e cidades, tivo lugar a "pacificación do territorio": o control do territorio desde as principais vilas ata todos os recunchos de Galicia. O que se fixo foi eliminar todas as bolsas de resistencia popular que existían en Galicia.

O que se atopou foi a Garda Civil e apoio civil, con elementos militares xubilados que tomaron o mando das institucións locais. Había dúbida sobre o que facer desde ese momento, sobre como se ía definir o réxime. Non había unha definición explícita, senón que o rumbo da República non era acertado. O goberno desapareceu e houbo unha toma do poder por parte duns mandos militares, pero non había nada máis. Isto tiña a súa lóxica, pois estaba a levarse a cabo a fase máis dura da represión: canto menos control, máis represión.

Pilares da Construción do Réxime Sublevado

Había tres grandes pivotes na construción do réxime dos sublevados, algo que se mantería ata a morte de Franco:

1. O Exército e os seus valores: Este foi o elemento fundamental desde o principio, desde a toma do poder ata o final da ditadura. Non era un exército alleo, senón un exército cun poder protagonista.
2. A Igrexa Católica: Non estaba tan expresa nas primeiras intencións dos sublevados, pero xogou un papel crucial.
3. Unha base social de apoio civil: Non explicitamente militar ou católica necesariamente, que apoiaba a sublevación. Atopouse un apoio civil por parte dos sectores que retroalimentaban o novo estado franquista.

Reaccións da Sociedade e Control

A desconfianza asentouse ante a falta de liberdade, un bucle que se foi contaxiando e que foi aumentando ante a represión do Estado e a incapacidade de falar libremente. As reaccións que se observaron foron:

• Agardar na casa.
• Fuxir, de dúas maneiras: ben cara Asturias, ben cara Portugal.
• Vía marítima: podían tentar unha chegada ás costas portuguesas, pero estas contaban cunha ampla vixilancia costeira; a outra opción era saír cara Asturias a cargo de barcos pesqueiros.
• Os maquis foron unha última forma de reacción destes individuos reprimidos.

O silencio foi a resposta maioritaria e o que se produciu foi a fractura da sociedade civil. Isto non significaba que unha metade oprimise a outra, pois todo o mundo era vixiado, tamén os vencedores, pois todo o mundo era culpable ata que se demostrase o contrario (unha xustiza ao revés).

Estrutura de Mando e Control

Na escala de mando, había catro niveis:

1. O Exército: Quen decidía.
2. A Garda Civil: Segundo nivel.
3. Sectores comprometidos ideoloxicamente: Falanxe e Camisas Vellas.
4. Paramilitares: Cuarto nivel.

Todas estas estruturas tiñan servizos de información independentes que se vixiaban mutuamente. O Estado, por riba destes, tamén contaba cos seus propios servizos de información, algo fundamental para entender a pervivencia do Estado Franquista.

Só houbo un cambio xeracional, e boa parte das xuventudes da CEDA participaron nestas corporacións onde a influencia dos obreiros foi importante, instalándose a política de Primo de Rivera en practicamente todas as corporacións. As primeiras estruturas responderon a representacións parroquiais, por ser esta a mellor distribución considerada en Galicia para as corporacións locais debido á influencia da Igrexa.

A Construción do Estado Liberal en Galicia (1843-1868)

A Década Moderada (1844-1854) viu a construción do Estado Liberal a través dun liberalismo conservador. Foi un réxime baseado nas relacións persoais e clientelares; redes que chegarían ao seu máximo desenvolvemento co caciquismo e o turnismo.

A Constitución de 1845 foi moi conservadora, favoreceu aos grupos eclesiásticos e sentou as bases dunha administración que copiaba o modelo francés. Cambiou o sistema electoral coa Lei Electoral de 1846 que permitiu o encasillamento, polo que empezaron a configurarse grandes caciques. Nestes anos, propiciouse o instinto liberal progresista e tivo lugar o levantamento de Narváez.

Este levantamento desenvolveuse nas capitais galegas e nel colaboraron os intelectuais de xeito activo, ligados á Universidade de Santiago (nacemento do movemento galeguista ou de identidade galega). A xeración universitaria foi a primeira en falar dunha cultura propia en Galicia que habería que estudar e aprender, polo que denunciaron o atraso con outras rexións.

O Bienio Progresista en Galicia (1854-1856)

Este período comezou cunha sublevación militar levada a cabo por O'Donnell (sublevación que implicou aos progresistas). O réxime que se instaurou estivo dirixido por dous xenerais: Espartero (progresista) e O'Donnell (Unión Liberal). Este Bienio caracterizouse pola actualización da desamortización de Madoz e a Constitución de 1856 (revolucionaria).

En Galicia, provocou que se estendese o xuntismo e, polo tanto, unha situación de descontento social que sería aproveitada polo carlismo. Neste contexto, tivo lugar o Banquete de Conxo, un acontecemento destacable dentro do galeguismo.

O Banquete de Conxo tivo lugar en Santiago, e Eduardo Pondal e un poeta de Santiago foron os líderes; asistiron patróns e obreiros de todos os oficios de Santiago, servidos e invitados polos estudantes das clases altas. O Banquete molestou ás clases altas e poderosas da cidade, o que levou a críticas por parte do clero e das clases altas e a que a zona estivese vixiada polas elites. Aínda que todos os brindis foron en castelán, este banquete foi un dos actos máis importantes do galeguismo.

A Unión Liberal (1856/58-1864)

A reacción conservadora inaugurou outra etapa moderada coa Unión Liberal á cabeza do goberno. Esta etapa foi de estabilidade económica e política ata a dimisión de O'Donnell e a súa sucesión por Narváez, xa que se iniciaría a Revolución de 1868, radicalizándose as críticas.

Os deputados galegos estaban divididos en tres grupos:

1. Os novos: Suponían o 50% da representación galega, un indicador de cambio ao ser unha nova xeración.
2. Os resellados: Eran os antigos progresistas.
3. Os enfeudados: Eran os antigos deputados cunha longa experiencia política no moderantismo.

Todos estes sectores entraron na Unión Liberal, pero sen renunciar ao moderantismo conservador previo.

O Sexenio Democrático (1868-1874)

O Sexenio Democrático naceu na Coalición de Ostende e caracterizouse porque os demócratas (republicanos incipientes) se posicionaban en contra dun sistema monárquico. Aínda así, entre eles había unha falta de entendemento, pero foron capaces de que fracasase a monarquía de Amadeo I cunha insurrección cantonal que definiu os nacionalismos do século XX.

En setembro de 1868, houbo un goberno provisional na figura de Amadeo de Savoia, e en 1869 elaborouse a Constitución de 1869, considerada a primeira constitución democrática do Estado Español, que establecía o sufraxio universal masculino e a separación de poderes.