A Fundamentación do Pensamento de Kant: Coñecemento, Moral e Ilustración

A Filosofía de Immanuel Kant: Cinco Textos Fundamentais

I. A Ilustración e a Autonomía Intelectual

TEXTO 1: KANT, «Que é a Ilustración?» (1784)

O texto que imos analizar pertence a Immanuel Kant e foi publicado en 1784 co título Resposta á pregunta: Que é a Ilustración?. Nel, o filósofo define a Ilustración como o proceso polo cal o ser humano abandona a súa “minoría de idade”, é dicir, a súa dependencia intelectual doutras persoas. Esta obra enmárcase no contexto do **Século das Luces**, unha etapa histórica caracterizada pola defensa da **razón**, a **liberdade** e a **autonomía individual** fronte ao dogmatismo relixioso e político.

A tese principal do texto é que a causa desa minoría de idade non é a falta de capacidade racional, senón a falta de valor para pensar por un mesmo. Segundo Kant, moitas persoas prefiren seguir sendo dependentes por comodidade ou medo, e por iso delegan o seu pensamento en autoridades externas como libros, relixión ou gobernos. Esta pasividade facilita que esas autoridades perpetúen o control sobre a sociedade.

Un dos conceptos centrais do texto é Sapere aude! —“Atrévete a saber!”—, que resume o espírito ilustrado: o chamamento á **liberdade intelectual**. Tamén destacan os termos “minoría de idade”, “autonomía” e “razón”, fundamentais para entender a filosofía moral e política de Kant. A Ilustración, para el, é posible se se garante a liberdade de pensamento.

A mensaxe do texto segue sendo moi relevante hoxe. Nun mundo cheo de información, redes sociais e opinións externas, moitas persoas seguen sen exercer un **pensamento crítico**. Kant anímanos a cuestionar, reflexionar e decidir por nós mesmos, porque só así se pode construír unha sociedade realmente libre e racional.

II. Teoría do Coñecemento: A Síntese entre Razón e Experiencia

TEXTO 2: KANT, Crítica da Razón Pura (1787). Introdución (I. Da distinción do coñecemento puro e empírico)

Neste fragmento da Crítica da Razón Pura (1787), Immanuel Kant aborda como se orixina o **coñecemento humano** e cal é a súa natureza. O seu obxectivo é explicar como se relacionan a experiencia e a razón na construción do saber. A idea central é que, aínda que todo coñecemento comeza coa experiencia, non todo o que coñecemos vén directamente dela. Con esta afirmación, Kant propón unha postura intermedia entre o **racionalismo** —que defende o papel central da razón— e o **empirismo** —que dá prioridade á experiencia sensorial—.

Na primeira parte do texto, Kant recoñece a importancia da **experiencia** como punto de partida do coñecemento. Son os obxectos externos os que, ao afectar os nosos sentidos, xeran representacións que activan a nosa capacidade de pensar. Así, o entendemento compara e relaciona esas representacións para formar coñecemento. Neste punto, o autor mostra unha certa proximidade ao pensamento empirista, xa que admite que sen estímulos sensoriais non comezamos a coñecer.

Non obstante, Kant engade un punto clave: a nosa mente non só recibe información pasivamente, senón que tamén achega elementos propios que non proceden da experiencia. Estes elementos **a priori** —presentes antes da experiencia— forman parte da estrutura da mente e son imprescindibles para organizar as impresións que recibimos. Por iso, o filósofo considera necesario investigar se existe un tipo de coñecemento que non dependa dos sentidos, e que actúe como condición para comprender o mundo.

Finalmente, Kant denomina “coñecemento a priori” a ese saber independente da experiencia, en oposición ao “coñecemento empírico” ou a posteriori. O coñecemento a priori inclúe conceptos e formas mentais —como o espazo, o tempo ou a causalidade— que permiten entender calquera experiencia. Esta visión representa unha verdadeira **revolución filosófica**: non somos nós quen nos adaptamos aos obxectos, senón que os obxectos son interpretados segundo as estruturas mentais do suxeito. Así, Kant senta as bases dunha nova teoría do coñecemento que influirá profundamente na filosofía moderna.

TEXTO 3: KANT, Crítica da Razón Pura (A51/B75-A52/B76). A Lóxica Trascendental

Neste fragmento da Crítica da Razón Pura, Kant analiza como se forma o coñecemento humano, establecendo unha distinción esencial entre dúas facultades: a **sensibilidade** e o **entendemento**. O coñecemento, segundo el, só é posible cando estas dúas capacidades traballan conxuntamente. Mentres a sensibilidade nos permite recibir información a través dos sentidos, o entendemento é quen organiza esa información mediante **conceptos**.

A sensibilidade, segundo Kant, é pasiva: limítase a recoller impresións dos obxectos que nos rodean, ofrecendo unha primeira aproximación á realidade a través das **intuicións**. Pola súa banda, o entendemento é unha facultade activa que pensa os obxectos, dándolles forma a través dos conceptos. Para que o coñecemento sexa posible, precisamos tanto das intuicións sensibles como da estrutura racional que lles dá sentido.

Kant resume esta relación coa frase:

• “Pensamentos sen contido son baldeiros; intuicións sen conceptos son cegas”.

Isto significa que a razón sen datos sensibles non produce coñecemento útil, e que os datos sen unha organización racional tampouco serven. Por iso, é importante manter clara a función de cada facultade: a **estética trascendental** encárgase de estudar a sensibilidade, e a **lóxica trascendental** estuda o entendemento.

Este enfoque forma parte da revolución filosófica de Kant: en lugar de que o coñecemento dependa só da experiencia ou só da razón, el propón unha **síntese** entre ambas. Para el, os obxectos deben adaptarse ás estruturas do suxeito, e non ao revés. Así, Kant supera tanto o empirismo como o racionalismo, e propón unha nova maneira de entender como coñecemos o mundo, que influíu profundamente na filosofía moderna.

III. Ética e Deber: Os Imperativos Morais

TEXTO 4: KANT, Fundamentación da Metafísica dos Costumes, Cap. 2 (Os Imperativos)

Neste fragmento da Fundamentación da Metafísica dos Costumes, Kant analiza como deben entenderse as **obrigas morais**. O punto central do texto é distinguir entre dous tipos de mandatos ou “imperativos”: os **hipotéticos**, que dependen dun obxectivo, e os **categóricos**, que obrigan sen condicións. Para Kant, só os imperativos categóricos poden servir de base á moral auténtica, porque non dependen de intereses persoais.

Os **imperativos hipotéticos** funcionan como consellos prácticos: indican que hai que facer algo se se quere conseguir un determinado resultado. Por exemplo, estudar para aprobar ou traballar para gañar cartos. Non son válidos en si mesmos, senón que teñen sentido só se se desexa o fin. Por iso, para Kant, non teñen valor moral verdadeiro, xa que están suxeitos a condicións externas.

En cambio, o **imperativo categórico** ordena unha acción que debe realizarse por **deber**, sen depender de ningún obxectivo persoal. A moral consiste en facer o que é correcto simplemente porque é correcto, non por medo ao castigo nin por desexo de recompensa. Así, unha acción só ten valor moral se se fai por respecto á **lei moral**, e non por interese ou emocións. O que conta é a intención e a **vontade boa**, non o resultado da acción.

En resumo, Kant defende unha **ética racional** baseada no deber e na **autonomía da vontade**. A moral non busca a felicidade persoal, senón que se centra no cumprimento dunha norma que podería valer para todos. A súa proposta é unha **ética universal**, que rexeita o utilitarismo e as emocións como base moral. A clave está en actuar segundo principios que todos poderían aceptar como válidos, é dicir, que sexan **universalizables**.

TEXTO 5: KANT, Fundamentación da Metafísica dos Costumes, Cap. 2 (A Dignidade Humana)

Neste fragmento da Fundamentación da Metafísica dos Costumes, Kant trata sobre o valor moral das persoas e o principio de respectar a súa **dignidade**. Sostén que todos os seres racionais deben ser tratados como **fins en si mesmos** e nunca como simples medios para conseguir algo. Esta idea é esencial na súa ética, pois recoñece a capacidade de cada persoa para actuar moralmente por vontade propia.

Un dos principios máis destacados que formula Kant é:

• “Obra de tal xeito que trates a humanidade, tanto na túa persoa como na de calquera outro, sempre como un **fin** e nunca como un simple **medio**”.

Con isto, afirma que non se debe usar ás persoas como ferramentas para lograr obxectivos, senón recoñecer sempre o seu valor como **seres morais autónomos**. Cada persoa ten valor en si mesma porque pode decidir segundo a súa propia razón.

Kant tamén propón o ideal do “reino dos fins”, unha sociedade moral onde todos os seres racionais se relacionan de igual a igual, guiados por principios universais e actuando con respecto mutuo. Esta idea reflicte unha visión ilustrada da moralidade, na que a razón permite construír unha convivencia baseada na dignidade e na igualdade.

Finalmente, o autor distingue entre cousas que teñen **prezo** e as que teñen **dignidade**. O que ten prezo pode ser substituído ou comprado, mentres que o que ten dignidade —como as persoas— ten un **valor absoluto**. Esta distinción é clave na súa ética, que rexeita o utilitarismo e defende que a moral debe fundarse na razón, non nos sentimentos nin nos intereses. Así, Kant ofrece unha base racional para o respecto aos dereitos e á liberdade individual.