Filosofiaren Bidaia: Antzinatetik Gaur Egunera

Antzinako Greziako Filosofia: Etika eta Gizarte Eredua

Filosofia Grezian sortu zen, K.a. VI. mende inguruan, mendebaldeko pentsamenduaren hastapen gisa. Hasierako filosofo presokratikoek natura eta kosmosaren jatorria ulertzea zuten helburu, mitoetatik ihes eginez eta arrazoiaren bidez azalpen sistematikoak bilatuz. Hala ere, K.a. V. mendean, Atenasko giro demokratiko eta sozialak aldaketa garrantzitsua ekarri zuen: sofistek eta Sokratesek filosofia norabide berrira bideratu zuten, gizakiaren inguruko galderak lehen planoan jarriz. Filosofia antropologiko bihurtu zen, giza izaera, etika eta politika ardatz hartuta.

Sofistek jakintza erlatibista eta diskurtsoaren boterea nabarmendu zuten, hezkuntza politikorako tresna gisa. Sokratesek, berriz, bertute unibertsal eta objektiboak bilatu nahi zituen elkarrizketa metodoaren bidez, norberaren kontzientzia moralaren bidez gidatutako bizitza aztertzeko.

Bere ikasle Platonentzat, gizarte zuzen bat eraikitzea zen filosofia politikoaren helburua. Errepublika lanean azaldu zuenez, polis-ean ez da justiziarik egongo filosofoek gobernatzen ez duten bitartean. Hau da, gizartea ezingo da zuzena izan harik eta boterea jakintsuen eskuetan jarri arte. Filosofo-erregearen figura proposatu zuen: egiazko jakintzaren jabea, Ongia bera ezagutzen duena eta horren arabera gobernatzen duena.

Platonen eredu politiko perfektua hierarkizatua da: hiru klase sozial daude:

• Jakintsuak (gobernariak)
• Ausartak (zaintzaileak)
• Ekoizleak (langileak)

Bakoitzak bere funtzio naturala betetzen duenean gizartean justizia lortzen da. Gizarte orekatua izateko, norbanakoak ez du bere eginkizuna gainditu behar, baizik eta bere tokian jardun behar du ongia komunaren mesedetan. Hau guztia hezkuntza zorrotz eta selektibo baten bidez lortuko da, elite intelektual eta moral bat hautatuz.

Baina gizarte perfektu hori ezin da errealitate historiko gisa ulertu, baizik eta ideia modura: ereduzko gizarte bat irudikatzeko bide bat. Gaur egungo ikuspegitik, idealismo hori problematikoa da, askatasun indibiduala murriz dezakeelako. Hala ere, Platonen ekarpena funtsezkoa da, filosofiaren bidez auzi politikoak eta etikoak sakon aztertzeko aukera ematen duelako.

Azken finean, Platonen galdera gaur egun ere zabalik dago: ba al dago gizarte eredu perfekturik? Eta balego, nola bermatu justizia eta ongizate orokorra askatasuna eta berdintasunaren kaltetan izan gabe? Filosofiak, gaur egun ere, erantzun posibleak bilatzen jarraitzen du.

Ongia eta Justizia: Unibertsalak ala Erlatiboak?

Grezia klasikoan, filosofia kosmosaren azalpenetik gizakiaren azterketara igaro zen, eta horrekin batera, auzi etiko eta politikoek lehen mailako garrantzia hartu zuten. Sofistek eta Sokratesek gidatutako bira antropologiko honek filosofiaren norabidea aldatu zuen. Bereziki K.a. V. mendean, Atenasko demokrazia eta herri-garapena zirela eta, giza jokabideari, balioei eta politikaren oinarriei buruzko galderak areagotu ziren.

Sofistak izan ziren lehenak balioen erlatibotasuna aldarrikatzen: gizarte bakoitzak eta pertsona bakoitzak bere egia du, eta, beraz, ez dago ongiaren edo justiziaren eredurik unibertsalik. Haientzat, hizkuntza eta diskurtsoaren boterea baliagarriagoa zen “egia objektiboa” baino. Etika eta politika eremu pragmatiko bihurtu zituzten, eta prestakuntza erretorikoan jarri zuten arreta, herritarrek arrakasta politikoa izan zezaten.

Sokratesek, berriz, aurkako bidea hartu zuen. Elkarrizketa metodoa erabiliz, ongiaren definizio unibertsal eta objektiboa bilatzen saiatu zen. Bere ustez, jakinduria morala lortzen duenak, behar bezala jardungo du. Arima zaindu eta bertutea bilatzea zen bere helburua, eta horrek ongiaren kontzeptua unibertsaltasunez jorratzea eskatzen zuen.

Platonentzat, Sokratesen ikasle leialarentzat, Ongiaren Ideia da errealitatearen goi-mailako egia, ideien munduko gailurrean dagoena. Ezagutza filosofikoaren azken helburua Ongia bera ulertzea da, izan ere, “bizitza pribatuan zein publikoan zentzuz jokatu nahi duenak” nahitaez ulertu behar du. Platonen ustez, moralaren eta politikaren oinarria ez da gizarte bakoitzaren ohitura edo legea, baizik eta arrazoiz ezagutu daitekeen egia unibertsala.

Gaur egun oraindik galdera horiek bizirik dira: ba al dago ongiaren edo justiziaren eredu unibertsala, edo testuinguruaren araberakoak dira? Erlatibismo etikoaren arabera, kulturaren eta historiaren baldintzak kontuan hartu behar dira balio moralak ulertzeko. Baina unibertsalismoaren aldekoek diote printzipio batzuk —adibidez, gizaki ororen duintasuna— ezin direla aldatu testuinguruaren arabera.

Ondorioz, sofisten eta Platonen arteko eztabaida ez da bukatu: zer da egiaz justua eta ona? Balio horiek denontzat berdinak al dira, ala bakoitzak bereak ditu? Filosofiaren erronka, gaur egun ere, galdera horiei sakontasunez eta zintzotasunez erantzutea da.

Zer da Zoriontasuna? Agustin eta Erdi Aroko Filosofia

Erdi Aroko filosofiak helburu argi bat zuen: fede kristaua eta arrazoi greko-erromatarra uztartzea. Egia bilatzeko bidean, filosofia teologiaren zerbitzura jarri zen, eta horrek bere metodoa, gai nagusiak eta pentsamenduaren egitura baldintzatu zituen. Helburua ez zen soilik mundu hau ulertzea, baizik eta gizakiaren azken xedea argitzea: salbazioa eta zoriontasuna Jainkoaren aurrean.

Helenismo garaitik aurrera, zoriontasuna bilakatu zen giza bizitzaren galdera nagusietako bat. Eskola filosofiko ugarik –epikureismoa, estoizismoa, platonismoa…– bere erantzuna eskaini zuen. Baina kristautasunaren sorrerarekin, zoriontasunaren kontzeptuak beste dimentsio bat hartu zuen: ez zen bizitza honetan lortu beharreko helburu bat soilik, baizik eta betiko bizitzaren promesa bihurtu zen.

Hiponako Agustinentzat, gizakia desiraren izakia da, eta betetasun osoa nahi du. Hala ere, mundu honetan lortzen ditugun ondasunak –aberastasuna, ospea, boterea– iragankorrak dira, eta ezin dute bihotza guztiz ase. Zoriontasuna, beraz, ez datza gauza materialetan, baizik eta ondasun iraunkorrak eskuratzean. Eta ondasun iraunkor horien artean, Jainkoa bera da bakarra eta betikoa. Hori dela eta, Agustinek dio: "Jainkoaren jabe dena da zoriontsu", eta ospetsu bilakatu zen esaldi bat idatzi zuen: "Beranduegi maitatu zaitut, edertasun zahar eta berria! Gure bihotza ez da bare izango, zure baitan atseden hartu arte."

Agustinentzat, zoriontsu izatea bada posible, baina ez munduko plazeretan oinarrituta, baizik eta Jainkoarekin bat eginez, arimaren barne bakean. Horretarako, gizakiak Jainkoa maite behar du, eta haren aginduak bete. Hori ez da zigor gisa ulertzen, baizik eta maitasun bidezko obedientzia gisa: Jainkoaren maitasunak gidatzen du arima zoriontasunera.

Gaur egungo ikuspegitik, zoriontasunaren bilaketa oraindik bizirik dago. Iturri posibleak izan daitezke, besteak beste:

• Norberaren garapena
• Harreman onak
• Osasuna
• Askatasuna

Baina galdera sakona bera da: benetan zoriontsu izaterik ba al dago? Eta zer da zoriontasuna guretzat? Agustinen erantzunak oraindik pentsarazten digu: agian zoriontasuna ez da edukitzean, baizik eta izatean eta harremanean datza.

Modernitatea eta Ezagutza: Descartes eta Egiaren Arazoa

Europako modernitatea Erdi Aroko mundu-ikuskeraren haustura sakon bat izan zen. Aro Modernoa ez zen soilik garapen zientifiko eta teknologikoaren aroa: mundua ulertzeko eta ezagutzeko era berria ere ekarri zuen. Ilustrazioaren proiektuaren oinarrian, arrazoiaren nagusitasuna eta ezagutzaren bilaketa jarri ziren. Pentsamendua, lehen aldiz, fede eta autoritate erlijiosoaren mende egon ordez, gizakiaren ulermen ahalmenetan oinarritzen hasi zen. Eta testuinguru honetan kokatu behar dugu René Descartes-en figura.

Descartesek uste zuen egiazko ezagutza lortzeko ezin zela fidatu ez sentimenetan, ezta irudimenaren inpresioetan ere. Gure zentzumenek engainatu egiten gaituzte sarri, eta irudimenak errealitatetik aldentzen gaitu. Hori dela eta, metodo berria proposatu zuen: zalantza metodikoa. Descartesek dena zalantzan jarri zuen, harik eta zalantzan ezin jar zitekeen egiara iritsi arte: “Cogito, ergo sum” – “Pentsatzen dut, beraz, banaiz”.

Beraz, galdera hau agertzen da: posible al da egia ezagutzea? Descartesentzat, bai, baldin eta ezagutza arrazoiaren bidez oinarritzen bada. Gure ulermenak –arrazoiak– gidatzen gaitu egiara. Sentimenduak eta irudimenak, berez, ez dira sinesgarriak, baina arrazoiz zuzenduta erabil daitezke.

Egiarako sarbidea, hortaz, arrazoiaren ahalmenak ematen du. Arrazoia da Ilustrazioaren ikurra, gizakiak bere kabuz pentsatzeko duen gaitasuna. Descartesen lana modernitatearen hasiera da, eta berarekin ekiten zaio filosofia berreraikitzeko proiektuari: ez egia autoritatean oinarrituta, baizik eta pentsamendu kritiko eta arrazionalean. Ezin da egia absolutua zentzumenez bilatu, baina bai arrazoiaren erabilera zorrotzaren bidez eraiki. Hori da modernitatearen promesa eta erronka nagusietako bat.

Pentsamendu Kritikoa Gaur: Arendt eta Postmodernitatearen Erronkak

Postmodernitatearen testuinguruan, egia absolutuak eta diskurtso bakarrak zalantzan jartzen dira, eta aniztasunaren, ikuspegi desberdinen eta subjektibotasunaren balioa azpimarratzen da. Diskurtso anitz horien artean, pentsamendu kritikoak —hau da, gertaerak, ideiak eta egia aurkezpenak zalantzan jartzeko gaitasunak— funtsezko lekua hartzen du. Horren adibide argigarria da Hannah Arendten lana eta bere totalitarismoaren analisia.

Arendtek Adolf Eichmanni buruz egin zuen analisia paradigmatikoa da: ez zen pertsona gaizto edo deabruzko bat ikusi, baizik eta “banalitatearen gaitza” zuen norbait. Eichmann ez zen pentsatzeko gai: ez zuen egoerak bereganatzeko gaitasunik, ezta besteen ikuspegitik pentsatzeko prestutasunik ere. Horregatik esan zuen Arendtek: “Zenbat eta gehiago entzun, orduan eta nabarmenagoa zen bere hitz egiteko ezintasuna pentsatzeko ezintasunarekin, batez ere beste pertsona baten ikuspuntutik pentsatzeko ezintasunarekin hertsiki lotuta zegoela.”

Hor dago pentsamendu kritikoaren benetako balioa: besteen ikuspuntuak kontuan hartzeko, boterearen mezuak zalantzan jartzeko eta gizarte bidezkoago bat eraikitzeko gaitasunean. Postmodernitateak egia finkoen amaiera ekarri badu ere, horrek ez du esan nahi edozerk balio duenik, baizik eta kritikotasunez eta arduraz hausnartu behar dela. Feminismoak ere norabide horretan ekarri du ekarpen garrantzitsua: emakumeen esperientziak eta ikuspegiak historiaren eta egia ofizialaren bazterretatik erdigunera ekarri dituzte.

Horrenbestez, pentsamendu kritikoa ez da luxu akademikoa, baizik eta demokrazia osasuntsu baten oinarria. Gaur egun, desinformazioaren, diskurtso polarizatuen eta manipulazio mediatikoaren garaian, inoiz baino beharrezkoagoa da.