Filosofia Garaikidea: Existentzialismoa, Beauvoir eta Arendt

1. Filosofia existentzialisten ideia nagusiak

Existentzialismoa XX. mendeko testuinguruari erantzuten dion korronte filosofikoa da, eta existentziaren betiko arazoek gaurkotasun handia hartzen dute. Giza duintasuna berreskuratzen saiatzen da, norberaren existentzia sortzeko enfasi bidez.

Existentzialismoak hau adierazten du:

• Fisikoki eta moralki urratutako Europaren historia.
• Ideal ilustratuetan zuten konfiantzaren porrota.
• Askatasuna galdu duen gizateria bat eta antropologia berri bat: gizakia proiektua, aukera, askatasuna, finitatea da.

Existentzialismoaren jatorria

Urruneko jatorria:

• a) Agustin Hiponakoa: askatasuna, denbora eta gizakia.
• b) Tomas Akinokoa.

Berehalako jatorria:

• a) Nietzscheren bitalismoa: Bizitzaren errealitate tragikoaren aldarrikapena eta botere-nahia, gizaki berri, sortzaile eta aske baten pizgarri gisa.
• b) Husserlen fenomenologia: Subjektuaren kontzientzian jartzen du indarra. Ez du objektua aztertzen, baizik eta subjektuak kontzientziatik objektua atzemateko modua.
• c) Kierkegaard: Norbanakoaren esperientzia subjektiboaren errebalorazioa, existentziari lehentasuna esentziari baino, eta egiazko existentziak hiru fase zeharkatzen ditu: estetikoa, etikoa eta erlijiosoa.
• d) Heidegger: Gizakia Dasein moduan ulertzen du, orainaldian existitzen hasten da amets batetik esnatu izan balitz bezala. Aldi berean, iraganaren menpe dago eta bizitza bi modutan proiektatu dezake:
  • Bizitza ez-autentikoa: existentzia anonimoa, heriotza saihestu nahian.
  • Bizitza autentikoa: aukerez betetakoa. Heriotzarako gizakia denean konturatzean, gauzekiko eta besteekiko harremanak loratu egiten dira.

Nahiz eta ezaugarri komunak izan, desberdintasun sakonak daude existentzialismoan: erlijiosoa (errealitateari zentzua erlijiotasunean aurkitzen diote) eta ateoa (heriotzarekiko antsietateari aurre egiten dio Jainkoak zabaltzeko itxaropenera jo gabe).

2. Zer da emakume izatea? "Emakume" kategoriaren problematizazioa

1949an, feminismoaren oinarri bihurtu zen Simone de Beauvoirren Bigarren sexua liburua. Bere helburua emakumeak bere burua definitzeko gaitasuna berreskuratzea da. Bere ustez, gizakiaren funtsa askatasuna da, baina emakumeek izan behar dutena gizonek erabakitzen dute; horregatik, emakumeek, nahiz eta eskubide politikoak izan, mendean jarraitzen dute.

Existentzialismoaren arabera, ez dago existentziaren aurreko esentziarik. Ez dago subjektu oro definitzen duen giza esentziarik, ez eta etorkizuna determinatu dezakeen aldez aurretiko paturik ere; hori existentzian mamitzen da. Emakumeari, aldiz, aldez aurretik ezartzen zaio patua. Emakumeen patua biologia, sexualitate edo ekonomiaren arabera definitzeko saiakerak baztertzen ditu. Beauvoirren ustez, datu horiek ez dira nahikoa emakumea definitzeko, datuei guk ematen diegulako esanahia; beraz, kontua da datuei guk emandako esanahia argitzea. Gizona funtsezkotzat, egia-iturritzat, arrazoimentzat… hartu izan da, balio gorenen ikurra den subjektu esentziala; eta emakumea, objektu osagarri, erlatibo eta inesentziala. Gizona positiboa izanik, emakumea negatiboa da. Horrela, nagusitasunezko harremana sortzen da, non emakumeari erabakitzeko askatasuna mugatzen zaion, bere kabuz definitzeko eta ekiteko aukera ukatuz. Hau horrela, Beauvoirrek azaltzen du: emakume izanez gero, konturatu gabe, kulturak moldatu egin zaitu txikitatik, gizon batzuek diseinatutako “emakume eredu baten” kopia perfektua izan zaitezen. Neskatoa, haurtzarotik, gizon bati men egiteko modu bakarra emaztea eta ama izatea dela pentsatzera, errepikapenera eta pasibotasunera kondenatzen du ezkontzak, senarraren zerbitzari gisa etxeko zereginak egitera behartuz. Botere-harremanek eta lanaren banaketak paradoxa bat dakarte: emakumeari esparru publikorako sarbidea ukatzen zaio eta, aldi berean, gizakiak heztearen ardura ematen zaio.

Zerbitzu publikoen, abortuaren eta kontrazepzioaren aldeko aldarrikapena egiten du, emakumeak amatasuna askatasunez bere gain hartu ahal izateko. Azken batean, bere xedea sexuen arteko berdintasuna aldarrikatzea eta harreman hierarkikoa desegitea da, emakumeak ere norbanako autonomo eta burujabeak izan daitezen. Horretarako, premiazkoa da askapen-prozesu kolektibo bat egitea, emakumeak bere kabuz erabaki dezan zer izatera iritsi nahi duen. Bide horretan, askapen ekonomikoaren alde ere egiten du, emakumeak eremu orotan autonomia garatzeko gaitasun formal eta materiala izan dezan.

3. Simone de Beauvoirren "Bestearen filosofia"

Gizonen eta emakumeen arteko simetriarik eza

Gizon-emakumeen arteko ezberdintasuna gizarte ezagun guztietan dago errotuta. Emakumeak lehentasuna du emakume gisa azaltzean, beste edozein ezaugarriren aurrean. Ez da gauza bera gertatzen gizonekin. Gizonaren perspektiba gizaki guztien perspektiba orokor gisa hartu izan da, objektiboa da, ez du justifikaziorik behar. Hori dela eta, Beauvoirrek dio gizonak eta emakumeak simetrikoki definitu ezin diren bi giza kategoria direla. Gizonak emakumea alteritate gisa ulertu du, `bestea` da, bere burua hartzen baitu elementu positibotzat eta baita neutrotzat ere. Ondorioz, gizaki bati kategoria horietako zein esleitzen zaion, halako harremana izango du besteekin. Horrela, emakume kategoria jasotzen duten gizabanakoak mendekotasun eta gutxiagotasun egoeran egongo dira gizonekiko.

Nagusiaren eta esklaboaren dialektikaren irakurketa feminista

Hegelen filosofiaren kontzientziaren eraketaz baliatzen da. Subjektu orok bere buruaren kontzientzia hartzen du beste kontzientzia posibleak ukatuz. Beauvoirrek identifikatzen duen arazoa: bi kontzientzien artekoa den gizon-emakume harremanean, norabide bikoiztasuna desagertu egiten da, emakumeak ez baitu iraulketa hori egiten, eta, hortaz, ez du bere burua subjektu gisa baieztatzen. Ondorioz, gizon-emakumeek elkarren beharra duten osotasun baten baitan, emakumea mendeko kontzientzia gisa, hau da, esklabo gisa agertzen da.

Gizon eta emakumeen arteko harremanean, hiru dira izaera dialektikoaren haustura suposatzen duten uneak:

• Arriskua/Askatasuna: gizonek beren bizitza arriskuan jartzen dute ekintza arriskutsuetan eta ez dira bizitza galtzeko beldur.
• Onarpena/Bestelakotasuna: emakumeek haien balioa aitortzen dute. Gizonek prestigioa lortzen dute besteen aurrean, batez ere emakumeen aurrean.
• Azpiratzea/Babesa: gizonek emakumeak menderatzen dituzte daukaten izen ona erabiliz eta babesa ematen diete horri eusteko.

Emakumeek ez zuten ekintza arriskutsuetan parte hartzen, horietan bizia arriskuan jartzen zelako. “Ugaltzearen morrontza” emakumearen garapen existentzialerako oztopo handia izaten zen, garai hartan ezin baitzuten amatasuna kontrolatu, ezta horren inguruko erabakirik hartu ere. Horrek guztiak emakumearen garapen askea oztopatzen zuen. Gizonek ekintza arriskutsu horiei esker izen ona eta gizartearen onarpena lortzen zuten eta horrek emakumeak azpiratzen dituen sistema bat sortzea eta indartzea ahalbidetzen zuen. Sistema hori erakundeetan antolatu eta idatzizko kodeen bidez justifikatzen denean, patriarkatua deitzen zaio.

Morrontza harremana ezeztatzeko zailtasunak

Beauvoirren arabera, gizarte garatuenetan emakumearen emantzipazioaren aldeko aldaketak izan badira ere, “morrontza” egoera ez da ezeztatu. Historian zehar, emakumeek gizonekiko izan duten morrontza harreman orokorra gainditzeko, ezinbestekoa da emakumeek beren emantzipazio osorako beharrezko dituzten aukerak izatea. Beren bizi-proiekturako subjektu gisa baieztatu behar dute beren burua, eta horretarako nahitaezkoa da gizonekiko harremana aldatzea. Emakumeak bere burua subjektutzat baieztatzen duenean ahal izango dute gizon eta emakumeek elkar aitortu, eta horrek ahalbidetuko ditu horien arteko berdintasunezko harremanak. Emakumearen emantzipazioa emakumeak askatasun osoz amatasunaren gainean erabakitzen duenean gertatuko da, zainketa-lan guztiak bere gain hartu behar ez dituenean eta, autonomia ekonomikoari dagokionez, gizonak dituen baldintza berak dituenean. Eta horretarako funtsezkoa da berdintasunezko hezkuntza.

4. Simone de Beauvoir: Moral anbiguo baten alde

Beauvoirrek egindako saiakera batean, agerian uzten du giza existentzia dimentsio moralean hartzen dela egiazki giza existentziatzat. Bigarren Mundu Gerrako gertakari tragikoak ikusita, bi gai nagusitan oinarritzen da:

1. Giza existentziaren helburuak

Beauvoirrek erakutsi nahi du askatasuna dela gizakien ekintzak justifikatzeko gai den helburu bakarra eta giza existentziaren balio partikular ororen funtsa. Gizakiak, existitzeko, bere buruari helburuak jartzea beste modurik ez du. Baina, lortu ondoren, helburu horiek iraganari dagozkio eta berehala bihurtuko dira abiapuntu berri. Pertsonak lan egiten du, borroka egiten du, konkistatu egiten du, desio du, maite du, baina beti dago geroko baten zain. Horrexegatik, helburuak gainditu beharrekotzat baino ezin dira ulertu. Horra hor gure askatasunaren anbiguotasuna. Mugimendu horretatik abiatuta, munduak zentzua hartzen du eta justifikatuta geratzen da. Beauvoirrentzat, ekintzen bidez hautatzen dena besterik ez da gizakia. Hautatzeari uko egiten diona suntsitu egiten da. Horregatik da funtsezkoa askatasuna.

2. Subjektuen arteko harremanak

Gizaki guztiok gaude bata besteari lotuta. Bizi-proiektu oro, besteekin egindako proiektu bat da. Horrenbestez, funtsezko galdera da ea norbanakoaren askatasunak besteen askatasunaren aurka egiten duen.

Gai etikoak, askatasunaren ikuspegitik planteatu behar dira. Gizakia gai da bere existentzia justifikatzeko ekintzen konpromisoari esker, baina horregatik behar du beste batzuk ere existitzea. Era horretan, etikak metodoak baino ez ditu proposatzen. Beauvoirren pentsamenduan ez dago lekurik balio unibertsaletarako. Askatasunak ezartzen dituenez balioak, badirudi eman daitekeen argibide bakarra helburuen eta bitartekoen arteko koherentzia dela. Beauvoirrek proposaturiko moralaren metodoa horretan oinarrituta dago: helburuak bitartekoak justifikatzen ditu. Horregatik, beharrezkoa da kasuz kasu ebaluatzea ea koherentziarik ba ote dagoen helburuen eta bitartekoen artean.

5. Zahartzaroa Simone de Beauvoirren filosofian

Zahartzaroari buruzko ikerketa sakona argitaratu zuen Simone de Beauvoirrek 72 urte zituela. Bere ustez, zahartzaroari buruz hitz egitea baztertu egin nahi izan du gizarte kapitalistak eta tabu hori hautsi nahi izan zuen. Landa-eremuan ez bezala, oso zailak egiten dira zaintza-lanak hiri industrialetan, familien tamaina txikitu egin delako eta indibidualismoa delako nagusi. Horietan, zahartzaroa pobreziarekin eta bakardadearekin lotu zaigu erabat. Bere iritziz, gizarte baten benetako printzipio etiko eta politikoak zaharrei emandako tratuaren araberakoak dira. Badira zaharrak ohoratu eta bizitza erosoa bermatzen dieten kulturak; baita abandonatu, hiltzen utzi edo heriotza ematen dietenak ere. Kultura bakoitzak erabakitzen du zaharrekiko jarrera.

Gure gizartean, zoritxarrez, bizitzaren azken 10-20 urteetan erabat baztertzen dira zaharrak, beti omen da bestea. Beauvoirrek zahartzaroa humanizatu nahi zuen. Filosofiaren historiak zahartzaroaren gezurrezko estereotipo bat eraiki izan du: gizon jakintsua, bizar zuriduna... Zahartzaroarekin batera ez dira pasioak amaitzen eta pertsonon sexualitatea ez da genitalitatera murriztu behar. Gainera, jubilazioak autoestimua ahultzea eta gutxiagotasun konplexua dakartza. Izan ere, gure sistemak soldataren eta lanbidearen araberako identitatea baino ez du bultzatzen. Jubilazioarekin konturatzen gara gizakiok bizitzaren zentzua dagoela jokoan zahartzaroaren auzian. Kontu politikoa, beraz, Beauvoirren ustez, bizitzaren zentzu berri bat eraikitzea da. Arreta berezia jarri zion emakumearen egoerari. Emakumeen zein zaharren egoera ondo hausnartu eta salatu ondoren, bestelako gizartea eraikitzea espero du Beauvoirrek.

6. Ideia feministen garapena Ilustraziotik

Aintzindari ilustratu nagusiak

Feminismoa emakumezkoen diskriminazio historikoa abiapuntutzat hartuz, pertsonen arteko eskubide-berdintasuna aldarrikatu duen pentsamendu-korrontea da. XVIII. mende amaieran, Olympe de Gouges frantziarrak eta Mary Wollstonecraft ingelesak salatu zuten pentsalari ilustratuen `berdintasun politikoaren` aldarriak gizon zuri, burges eta heterosexualak baino ez zituela hartzen.

Neurritasunaren mugimendua

1820tik aurrera AEBetan alkoholaren aurkako mugimendua sortu zuten hainbat emakume taldek. Oinarri kristaua bazuen ere, lehen aldiz bizitza publikoan aktiboki parte hartzeko aukera eman zion mugimenduak emakume askori.

Mugimendu sufragistak

1850eko hamarkadatik aurrera eta Lehen Mundu Gerra bitartean, sufragistek balio demokratiko eta eskubide liberalen unibertsalizazioa aldarrikatu zuten, boto-eskubidetik hasita. Mugimendu sufragista interklasista eta abolizioaren aldekoa izan zen; izen esanguratsuen artean: Sarah eta Angelina Grimké.

Emakumearen eraikuntza soziala

Bigarren Mundu Gerraren osteko hondamendi demografikoa orekatzeko, amatasunaren indartze berria gertatu zen, estatuek berregituratze nazionalaren zutabetzat hartu zutena. Baina 1949an, Bigarren sexua liburua idatzi zuen Simone de Beauvoirrek. Obra horrek berebiziko garrantzia izan zuen feminismoa ohartu zedin emakumeen zapalkuntza eskubide zibiletatik, politikoetatik edota sozialetatik harago ere kokatzen zela. Emakumearen iruditeria kulturalari, sinbolikoari eta identitate sozialen eraikuntza-prozesuari ere egin behar zitzaien. Beharrezkoa da emakumeak bere burua definitzeko gaitasuna berreskuratzea, aurretiko zehaztapenik gabe: Beauvoirren ustez, gizakiaren funtsa askatasuna da, hau da, zer izan nahi den zehazteko gaitasuna. Baina emakumeak izan behar duena gizonak erabakitzen du; horregatik, emakumeak, nahiz eta eskubide politikoak izan, gizonaren mendean jarraitzen du.

Feminismo erradikala

1960ko hamarkadan, Kate Millett eta Shulamith Firestone pentsalariek gure gizartea heteropatriarkaltzat jo zuten, hau da, gizonen interesak sostengatzen dituen sistematzat. Garai hartan, gorputza eztabaidaren erdigune bihurtu zen, “nire gorputza nirea da” lelopean; ondorioz, erabakitzeko eskubidearen eta gorputzaren jabetzaren aldeko borroka abiatu zuten. 1980-1990 hamarkadetan, Judith Butlerrek bide horretatik jarraituko du, erakundeen androzentrismoa eta sexu eta genero kategorien azpian interes politikoak daudela salatuz.

Intersekzionalismoa

Terminoa Kimberlé Crenshaw abokatuarena bada ere, Angela Davis eta beste pentsalari batzuk 1970eko eta 1980ko hamarkadetan emakumearen aniztasunaren inguruan aritu ziren lanean, arrazak, klaseak eta abarrek sor ditzaketen menderatze eta jazarpenak aztertuz (arrazismoa, transfobia, homofobia…).

7. Totalitarismoaren jatorria: Gaizki absolutua

Arendtek, totalitarismoaz hitz egitean, XX. mendeko nazismoa eta garai estalinista ditu buruan. Bi aintzindari identifikatzen ditu totalitarismoaren aurretik: Lehenbizikoa XVIII. eta XIX. mendeetako europar antisemitismoa da. Frantzian Estatuaren nortasuna indartzeko korronte moduan identifikatzen du; judutarrak, aldiz, haien aurkako bizimodua dute. Bigarrena, XIX. mende amaierako inperialismoa izan zen. Pentsalariaren ustez, kapitala inbertitzeko burgesiaren beharra arraza batzuk besteetatik gailentzen zituen ideologiarekin elkartu zen, beste herrialdeetan egindako sarraskiak justifikatuz, talde konkretu batzuekiko deshumanizazioa gauzatuz. Aurrekari horiek kontuan hartuta, Lehen Mundu Gerrak utzitako egoera ekonomiko eskasak bidea erraztu zien mugimendu totalitaristei. Behin boterea eskuratuta, lege naturalaren edota historikoaren aitzakiarekin, estatuaren forma eta horren legeak aldatzen hasi ziren, masak alderdi politikoak ordezkatu, eskubide indibidualak abolitu, ekonomia zentralizatu eta hori guztia justifikatzen zituen propaganda, izu-politika eta marko juridikoa antolatu arte. Totalitarismoaren helburua boterea mantentzea da, eta horretarako, gizabanakoa suntsitzen joango diren legeak onartuko dituzte. Suntsipen hori hainbat esparrutan gertatuko da:

• Pertsona juridikoaren heriotza: eskubideak izateko eskubidea ukatu.
• Pertsona moralaren heriotza: gizartea atomizatua eta bortizkeria onartzen duen gizartea antolatu. Ongia aukeratzea ia ezinezkoa da.
• Banakotasuna suntsitu: `heriotza-lantegiak`. Ahanzturan eta modu anonimoan hiltzeko esparrua.

Totalitarismoak lortu zuen estatuek beren milaka hiritarrei gizatasun-zantzu guztia lapurtzea legaltasun itxurapean. “Dena da posible” totalitarismoaren barruan. Gizakien etorkizuna burokrazia administratiboaren esku gelditzen da.

8. Eichmann Jerusalemen eta gaizkiaren hutsalkeria

Eichmann Holokaustoa diseinatu zuen nazi alderdiko kargu gorenetakoa zen. Gerra amaitzean, Argentinara egin zuen ihes eta han Mossadeko komando batek bahitu eta Jerusalemera eraman zuen hegazkinez 1960an. 1961ean epaitu, erruduntzat jo eta heriotza-zigorra ezarri zioten, 1962an gauzatu zena. Arendtek Eichmannen defentsak erabilitako bi argudiori erreparatuko die:

• Lehen argudioa: Eichmannek estatu arrazoiak aginduta jokatu zuen. Horren arabera, norbanakoaren etika eta estatuaren etika ez daude maila berean eta, hortaz, estatuek salbuespen moduan hainbat erabaki har ditzakete norbanako gisa hartuko ez lituzketenak. Arendten ustez, estatu totalitarioak salbuespen horiek eguneroko bilakatzen ditu.
• Bigarren argudioa: Eichmannek aginduak jarraituz jokatu zuen. Nolabaiteko, Kanten inperatiboaren interpretazio interesatu baten bitartez, ardura guztia Hitlerri leporatu nahi izan zitzaion. Historian zehar adibide ugari daude non aginduak betetzen ez diren, legearen aurka doazelako; baina, Eichmannen kasuan, aginduak estatu totalitarioaren barruan zeuden.

Erailketa administratiboak normalizatzea eta lege bilakatzea da estatu totalitarioaren ezaugarri nagusia. Bertan, gizabanakoak milaka pertsonen deuseztatzea sina dezake, eta hori da gaizkiaren hutsalkeria. Eichmannek milaka gizabanakoren suntsipena ekarri zuten aginduak emateko erosotasuna aurkitu zuen sisteman. Hausnarketarik gabe ekiteko erosotasuna eman zion estatu totalitarioak. Hausnarketa-gabezi hori da Eichmann errudun bilakatzen duena. Eichmann nazia epaitu zuten, Holokaustoan pertsona zibilen garraioa bideratzeaz akusatuta. Askoren ustez, krimen horiek gizakien berezko izaera gaiztoagatik gertatu ziren. Eichmannen epaiketara kazetari-lanak egitera joan zen Hannah Arendt. Honek uste du hiltzaile izan gabe ere gutariko edonork egin ditzakeela horrelako sarraskiak errudun sentitu gabe. Izan ere, introspekzio-ariketarik egiten ez badugu, zenbait egoeratan ez dugu gure ekintzen erantzukizuna ikusten, ekintza eta ondorioen arteko distantzia luzeegia delako. Introspekzioa nork bere buruarekin eduki dezakeen jarduna da. Arendten ustez, gizakiak ez du berezko naturarik. Uste du gizakiak introspekzioaren bidez bizitza aktiboa sor dezakeela hiru mailatan: lehenengoan bizitza biologikoaz arduratuko da; bigarrenean, profesionalaz; eta azkenik, pentsamendutik abiatuta burutzen dituen ekintzez.