A Filosofía de Descartes: Certeza, Método e o Cogito

Descartes: Vida, Obra e Contexto Filosófico

Este documento explora a filosofía de René Descartes, centrándose nos seus principios fundamentais e na súa influencia no pensamento moderno.

Descartes é unha figura central da Filosofía Moderna. Co Renacemento, un movemento cultural que se desenvolveu nos séculos XV e XVI, consolidáronse unha serie de cambios iniciados a finais da Idade Media que abriron o camiño á Idade Moderna. A Filosofía Moderna, en sentido estrito, comeza con René Descartes, quen viviu e desenvolveu o seu pensamento no século XVII, fundando o Racionalismo. Esta corrente, xunto co Empirismo, son as dúas principais escolas de pensamento desta época.

Ambas as correntes admiten que os contidos do coñecemento son as Ideas. Porén, os racionalistas defendían que a única fonte de coñecemento válida era a razón, mentres que os empiristas sostiñan que era a experiencia. Do mesmo xeito, os racionalistas aceptan a existencia das ideas innatas, e os empiristas rexeítannas, pois, para eles, a experiencia marca o límite do coñecemento.

Biografía de René Descartes

• Nacemento e Formación: Descartes naceu no ano 1596 no seo dunha familia nobre dedicada á vida intelectual, ao estudo, á ciencia e á filosofía. Recibiu unha formación escolástica no colexio da Flèche, aínda que axiña chegou ao convencemento de que esta filosofía non era a apropiada e que era necesario reconstruír o sistema enteiro do coñecemento dende o principio.
• Período de Produción: Entre 1629 e 1649 viviu en Holanda.
• Últimos Anos: Posteriormente, trasladouse a Suecia para dar clases á raíña Cristina, e alí faleceu en 1650.

Contribucións Científicas

No ámbito das matemáticas, é o creador da xeometría analítica. Na física, sentou as bases da cinemática.

Obras Principais

• Regras para a dirección do espírito
• Discurso do método
• Meditacións metafísicas
• Principios de filosofía
• As paixóns da alma

Para centrarnos na temática principal deste texto, abordaremos os piares da súa filosofía.

O Método Cartesiano: A Busca da Certeza

Descartes concibe a verdade, o saber e o coñecemento como certeza, e a metafísica como o saber acerca das primeiras certezas.

Características da Certeza

Unha certeza é aquilo do que non se pode dubidar. Posúe dúas características fundamentais:

• Claridade: Refírese á presenza ou manifestación evidente de algo.
• Distinción: Implica que o concepto debe estar perfectamente delimitado e determinado.

As matemáticas son consideradas un modelo de ciencia porque operan con certezas. Descartes intentará, así, facer da filosofía unha ciencia constituída de xeito similar ás matemáticas, coa diferenza de que busca os primeiros principios. O desafío reside en descubrir como obter unha certeza absoluta destes principios.

Para Descartes, as distintas ciencias e os diversos saberes son manifestacións dun saber único. Posto que a razón, a intelixencia, é única, debemos coñecer a súa estrutura e o seu funcionamento para poder aplicala correctamente.

Modelos de Coñecemento Racional

Segundo Descartes, existen dous modelos de coñecemento de acordo coa razón:

• A Intuición: Descrita como unha "luz ou instinto natural" que ten por obxecto as naturezas simples. Por medio dela, captamos inmediatamente conceptos simples emanados da razón sen posibilidade ningunha de dúbida ou de erro.
• A Dedución: Entre unhas naturezas simples e outras, entre unhas intuicións e outras, aparecen conexións que a intelixencia descobre e percorre por medio da dedución.

Os Catro Pasos do Método Cartesiano

Descartes desenvolve un método, definido como un conxunto de regras certas e fáciles que, quen as cumpra, nunca tomará por falso o verdadeiro. É un proceso de catro pasos:

1. Evidencia: Non se debe admitir nada que sexa dubidoso. Chégase a ela pola intuición e co proceso chamado Dúbida Metódica.
2. Análise: Consiste en dividir o problema en tantas partes como sexa necesario e posible para resolvelas mellor, ata chegar aos elementos ou ás naturezas simples.
3. Síntese: É a reconstrución dedutiva do complexo a partir do simple coñecido por intuición.
4. Enumeración: Consiste en revisar e conducir por orde os pensamentos, comezando polos obxectos máis simples, para evitar esquecer nada.

A Dúbida Metódica de Descartes

O entendemento debe atopar en si mesmo as verdades básicas a partir das cales sexa posible deducir o edificio enteiro dos nosos coñecementos. Este punto de partida debe ser unha verdade absolutamente certa, da que non sexa posible dubidar de ningún modo. A consecuencia é que o conxunto do sistema quedará firmemente fundamentado.

Para iso, hai que eliminar todo aquilo do que sexa posible dubidar (débese eliminar todo o coñecemento, idea ou crenza da que non se teña unha Certeza Absoluta). Descartes emprega a dúbida, unha dúbida que é metódica, universal e positiva. É tamén radical. Se atopamos algo do que non se poida dubidar, esa será unha certeza absoluta.

Motivos para Dubidar

Descartes propón tres motivos ou razóns para dubidar:

1. As Falacias dos Sentidos: Os sentidos indúcennos a erro. Aínda que ás veces pareza improbable, esta posibilidade non fundamenta unha certeza e non se pode eliminar a dúbida sobre a información sensorial.
2. A Imposibilidade de Diferenciar Vixilia e Sono: Algunhas veces, a imposibilidade de distinguir a vixilia do sono fai dubidar da realidade das cousas, pois todos tivemos soños que nos pareceron reais. Non se dubida da existencia do mundo en si, senón da posibilidade de que a nosa percepción non sexa a evidencia absoluta que se busca.
3. A Hipótese do Xenio Maligno (a máis radical): Pódense dubidar dos sentidos e da existencia das cousas, pero non das verdades como as matemáticas; a dúbida non afecta ao entendemento mesmo. Porén, Descartes introduce a posibilidade de que exista un xenio maligno que nos induce a erro, é dicir, que é posible que o entendemento humano sexa de tal natureza que se equivoque sempre cando pensa captar a verdade. Esta hipótese, aínda que improbable, non permite dubitar de todos os nosos coñecementos.

O Cogito: "Penso, logo existo"

No proceso da dúbida, Descartes atopou unha verdade absoluta, inmune a calquera dúbida, por moi radical que esta sexa: a miña existencia como suxeito que pensa e dubida.

• Se penso que o mundo existe, podo equivocarme, pero non en canto a que eu penso. Podo dubidar de todo, pero non de que dubido. De aí a célebre frase: "Penso, logo existo" (Cogito, ergo sum).
• A miña existencia, así pois, como suxeito que pensa (que dubida, que se equivoca, etc.), está exenta de todo erro e de toda dúbida posible.
• É a primeira verdade e a primeira certeza, e tamén o modelo de toda verdade e de toda certeza, o fundamento absoluto do saber e o primeiro principio de coñecemento.

As Ideas Cartesianas e a Demostración da Realidade

Unha vez establecida a verdade absolutamente certa da existencia do eu como suxeito pensante, esta existencia indubidable non semella implicar, sen embargo, a existencia de ningunha outra realidade (o único certo é que eu penso que o mundo existe).

Descartes ten que demostrar a existencia dunha realidade extramental, exterior ao pensamento (Deus, o mundo). Non lle queda máis remedio que deducir a existencia da realidade a partir da existencia do pensamento.

O Pensamento e as Ideas

Esta dedución debe levarse a cabo a través de:

• O Pensamento: Entendido como actividade (eu penso).
• As Ideas: O pensamento pensa as ideas. O concepto de "idea" cambia con Descartes. Para el, o pensamento non recae directamente sobre as cousas (a existencia das cousas non nos consta en principio), senón sobre as ideas (eu non penso no mundo, senón na idea de mundo).

Descartes distingue dous aspectos nas ideas:

• As ideas en forma de actos mentais (modos de pensamento).
• As ideas en canto que posúen un contido obxectivo (representación de algo).

É necesario someter as ideas a unha análise coidadosa para descubrir se algunha delas nos serve para deducir a realidade extramental.

Tipos de Ideas Segundo Descartes

Descartes distingue tres tipos de ideas:

• Ideas Adventicias: Son aquelas que semellan provir da nosa experiencia externa (as ideas de home, de árbore, etc.). Non son válidas para a demostración porque semellan provir do exterior e, polo tanto, a súa validez depende da problemática existencia da realidade extramental.
• Ideas Facticias: Son aquelas que a mente constrúe a partir doutras ideas (a idea dun cabalo con ás, etc.). Tampouco son válidas porque, ao ser construídas polo pensamento, a súa validez é cuestionable.
• Ideas Innatas: Son, por exemplo, as ideas de "pensamento" e de "existencia", que non son construídas por min nin proceden de ningunha experiencia externa; a persoa posúeas en si mesma. Son innatas, o pensamento posúeas en si mesmo. A partir delas debe construírse o edificio do noso coñecemento. Son as que serven como punto de partida para a demostración da existencia da realidade extramental.