Factores Determinantes do Clima en España: Xeografía e Dinámica Atmosférica

Factores Xeográficos do Clima

Os elementos xeográficos xogan un papel crucial na configuración dos diversos climas presentes no territorio español.

Latitude

A situación da Península Ibérica e Baleares na zona temperada do hemisferio norte determina a existencia de catro estacións ben marcadas (verán e inverno), separadas por períodos de transición (primavera e outono). Nas Illas Canarias, a súa maior proximidade ao dominio intertropical atenúa os contrastes estacionais.

Localización Xeográfica

A Península Ibérica, emprazada entre o océano Atlántico, o mar Mediterráneo, o continente europeo e África, convértese nunha encrucillada onde conflúen masas de aire con características moi diversas (temperatura, humidade). Nas Canarias, a insularidade e a proximidade ao continente africano son tamén factores determinantes do seu clima.

Influencia do Mar

Na Península, a influencia termorreguladora do mar vese limitada por factores como a súa considerable anchura, unhas costas xeralmente pouco recortadas e a presenza de relevos montañosos paralelos ao litoral. Isto xera acusadas diferenzas climáticas entre a periferia costeira, de carácter máis oceánico, e o interior, con trazos de continentalidade. Nos arquipélagos (Balear e Canario), o papel do mar no clima é fundamental.

Relevo

O relevo intervén no clima a través de varios mecanismos:

Disposición

As cordilleiras paralelas á costa (ex: Cordilleira Cantábrica, Sistemas Béticos) actúan como barreira fronte á influencia mariña. Pola contra, os relevos con orientación oeste-leste (ex: val do Ebro, val do Guadalquivir) facilitan a penetración de aire marítimo, aínda que o seu efecto vai diminuíndo progresivamente cara ao interior.

Altitude

Co incremento da altitude, prodúcese un descenso térmico (aproximadamente 0,6ºC por cada 100 metros de ascenso) e, xeralmente, un aumento das precipitacións. Estas poden ser de tipo orográfico (ao forzar o ascenso do aire húmido), horizontais (néboas frecuentes en vales e ladeiras) e ocultas (condensación do vapor de auga sobre a vexetación).

Orientación

A orientación das ladeiras montañosas xera importantes contrastes térmicos e pluviométricos entre as solainas (máis cálidas e secas por recibir maior insolación) e as avesedos (máis frescas e húmidas). Tamén se diferencian as abas de barlovento (expostas aos ventos húmidos, con maiores precipitacións) e as de sotavento (onde se produce o efecto Föhn, caracterizado por aire máis seco e cálido tras superar a montaña).

Factores Termodinámicos do Clima

A dinámica atmosférica global e rexional é esencial para comprender os tipos de tempo e climas.

A Circulación Atmosférica en Altitude

A Corrente en Chorro (Jet Stream)

A corrente en chorro (coñecida internacionalmente como jet stream) é un potente fluxo de vento que circula en dirección oeste-leste a unha altitude de entre 9 e 11 quilómetros, na alta troposfera. Esta corrente actúa como unha fronteira dinámica que separa as masas de aire frío polar (ao norte) das masas de aire cálido tropical (ao sur). A súa velocidade e os seus desprazamentos latitudinais ao longo do ano exercen unha influencia determinante sobre as condicións meteorolóxicas en superficie.

Cando a corrente en chorro circula a gran velocidade, o seu trazado tende a ser zonal (oeste-leste) con ondulacións suaves. Estas ondulacións están asociadas á fronte polar e ás borrascas que se forman nela. Pola contra, cando a súa velocidade diminúe, as ondulacións fanse máis pronunciadas (circulación meridiana), podendo desprenderse e formar cristas (que dan lugar a anticiclóns dinámicos en superficie) e vales ou vaguadas (que xeran borrascas dinámicas). Estas ondulacións facilitan o intercambio de masas de aire entre latitudes altas e baixas: o aire polar desprázase cara ao sur e o aire tropical avanza cara ao norte, o que introduce unha gran variabilidade no tempo atmosférico das latitudes medias, incluíndo a Península Ibérica.

Estacionalmente, a corrente en chorro sitúase en latitudes máis baixas durante o inverno, afectando de cheo á Península Ibérica e ás Illas Baleares. En verán, ascende en latitude, e a súa influencia directa adoita limitarse á franxa cantábrica, mentres que o resto do territorio queda baixo o dominio das altas presións subtropicais.

A Circulación Atmosférica en Superficie

A circulación en superficie está determinada fundamentalmente por tres elementos interrelacionados:

Centros de Acción

Son áreas extensas onde a presión atmosférica é notablemente superior (anticiclóns) ou inferior (borrascas) á das zonas circundantes. Os anticiclóns caracterízanse por xerar tempo estable, seco e solleiro (no verán) ou frío e con néboas de irradiación (no inverno). As borrascas, en cambio, asócianse a tempo inestable, ceos cubertos e precipitacións. Segundo a súa orixe, distínguense centros de acción térmicos (formados polo arrefriamento ou quecemento do aire en contacto coa superficie terrestre) e dinámicos (orixinados polas ondulacións da corrente en chorro). Algúns exemplos relevantes para a Península Ibérica son o anticiclón das Azores, o anticiclón térmico invernal europeo, a depresión de Islandia e as depresións térmicas estivais do norte de África ou da propia Península.

Masas de Aire

Son grandes volumes de aire que adquiren características homoxéneas de temperatura, humidade e presión nas súas rexións de orixe ou «fontes». Segundo a súa procedencia, poden ser árticas (A), polares (P) ou tropicais (T), e segundo a superficie sobre a que se forman, marítimas (m) –húmidas– ou continentais (c) –secas–. Ao desprazárense, estas masas de aire van modificando as súas características iniciais e inflúen decisivamente no tempo da rexión afectada.

Frontes

Son zonas de transición ou superficies de contacto entre dúas masas de aire de características diferentes (temperatura, humidade). O paso dunha fronte adoita implicar cambios bruscos nas condicións meteorolóxicas. A fronte polar é de especial importancia para España, xa que separa a masa de aire polar da tropical. Ao longo desta fronte fórmanse as borrascas de latitudes medias, que levan asociadas frontes cálidas, frías e, finalmente, ocluídas, responsables da maior parte das precipitacións na Península.

Interpretación de Climogramas

Un climograma é unha representación gráfica das temperaturas medias mensuais e das precipitacións totais mensuais ao longo dun ano nun lugar determinado. A súa análise permite caracterizar o clima.

Análise das Temperaturas

Temperatura Media Anual (TMA)

• Moi alta: > 25ºC
• Alta: 18ºC - 25ºC
• Media ou Temperada: 10ºC - 17ºC
• Baixa: < 10ºC (pero > 0ºC)
• Moi baixa: < 0ºC

Amplitude Térmica Anual (ATA)

Diferenza entre a temperatura media do mes máis cálido (TMMC) e a do mes máis frío (TMMF).

• Moi baixa: < 8ºC
• Baixa: 9ºC - 12ºC
• Media: 13ºC - 16ºC
• Alta: 17ºC - 20ºC
• Moi alta: > 20ºC

Réxime Térmico Estacional

Invernos (segundo a TMMF)

• Suaves: TMMF > 10ºC
• Moderados: TMMF entre 6ºC e 10ºC
• Fríos: TMMF entre 0ºC e 5ºC
• Moi fríos: TMMF < 0ºC

Veráns (segundo a TMMC)

• Cálidos ou Calorosos: TMMC > 22ºC
• Frescos: TMMC < 22ºC

Análise das Precipitacións

Total Anual de Precipitacións (P total)

• Moi abundante: > 1000 mm
• Abundante: 800 - 1000 mm
• Moderada ou Suficiente: 600 - 800 mm
• Escasa: 300 - 600 mm
• Moi escasa: 150 - 300 mm
• Desértica ou Extremadamente escasa: < 150 mm

Réxime Pluviométrico (Distribución Estacional)

Determínase observando o número de meses secos. Un mes considérase seco cando a súa precipitación en mm é inferior ao dobre da súa temperatura media en ºC (Índice de Gaussen: P < 2T). Outros criterios tamén existen (ex: P < 30mm).

• Regular: Ningún mes seco ou como máximo 1.
• Bastante regular: 2 meses secos.
• Irregular ou con estación seca marcada: Máis de 2 meses secos (xeralmente 3-6).
• Moi irregular ou desértico: Máis de 7 meses secos.

Relación Temperatura-Precipitación e Aridez

Forma da Precipitación

• Choiva: Predominante se a temperatura media mensual é > 0ºC.
• Neve: Probable se a temperatura media mensual é ≤ 0ºC, especialmente en capas altas da atmosfera ou en superficie.

Índices de Aridez e Tipos de Clima

A aridez dunha zona, identificada a través de índices como o de Gaussen, axuda a clasificar os climas:

• A ausencia ou escaseza de meses áridos (0-1, ocasionalmente 2) é característica de climas húmidos (ex: oceánico).
• A presenza de máis de 2 meses áridos, especialmente concentrados no verán, define os climas con estación seca estival (ex: mediterráneo).
• Un elevado número de meses áridos ao longo do ano caracteriza os climas secos (ex: estepario, desértico), como os que se atopan no sueste peninsular e en zonas de Canarias. O clima subtropical das Canarias presenta variantes que van dende húmidas en zonas de barlovento a moi áridas.