Explorando o pensamento filosófico contemporáneo: Marxismo, Existencialismo e Razón Poética

O século XIX foi unha época convulsa. Sucedéronse revolucións e contrarevolucións e pasouse dun sistema feudal cunha estrutura social estamental (Antigo Réxime) a un sistema capitalista organizado en clases, na consolidación do cal xogou un papel fundamental a Revolución Industrial. Este paso deuse naqueles lugares onde se instalaron os principios do liberalismo, que defendía no plano económico a non intervención estatal e no político as liberdades individuais.

O Marxismo

O marxismo é un dos grandes paradigmas do mundo contemporáneo. Partindo da famosa Tese XI sobre Feuerbach na que Marx afirma que “os filósofos limitáronse a interpretar o mundo de diversos modos; do que se trata é de transformalo”, podemos afirmar que o elemento específico da filosofía marxista reside na articulación de dous niveis distintos:

1. un nivel teórico de coñecemento científico da realidade sociohistórica e
2. un nivel práctico de programa político de transformación social da realidade.

O marxismo é simultáneamente teoría e praxe, ciencia e revolución, sendo a primeira o fundamento da segunda. O marxismo deriva de tres fontes principais:

1. A filosofía idealista alemá, que vai de Hegel a Feuerbach, da que Marx e o seu colaborador Engels, farán unha dura crítica nas primeiras obras.
2. A economía política inglesa de Adam Smith e David Ricardo, ós que Marx criticou na súa obra O capital, creando un novo sistema de economía que defendía os intereses da clase obreira.
3. O socialismo francés de Proudhon, Fourier e Saint Simon, ao que Marx e Engels calificaron de socialismo utópico por basear a reforma social en postulados morais, e opuxeron a este socialismo o seu “socialismo científico” que basea a revolución na análise científica da historia.

Simone de Beauvoir

(París, 1908-1986) Pensadora e novelista francesa, representante do movemento existencialista ateo e figura importante na reivindicación dos dereitos da muller. Orixinaria dunha familia burguesa, destacou moi axiña como unha alumna brillante. Estudou na Sorbona e en 1929 coñece a Jean-Paul Sartre, que se convertiu no seu compañeiro durante o resto da súa vida.

Estudou filosofía e ata 1943 adicouse a docencia nos liceos de Marsella, Ruan e París. Fundadora xunto a Sartre, Albert Camus e Maurice Merlau-Ponty, entre outros, da revista Tiempos Modernos, cuxo primero número saiu o 15 de outubro de 1945 e axiña se transformou nun referente político e cultural do pensamento francés da metade do século XX. O seu ensaio máis coñecido é O segundo sexo, que constitúe un profundo estudo da condición da muller na sociedade. Foi galardonada co premio Goncourt pola súa novela Os mandaríns.

Malia que a loita sufraxista tivo como resultado importantes avances sociais, incluíndo o voto feminino nalgúns países, a desigualdade entre homes e mulleres continuaba sendo unha constante nas sociedades do século XX, mesmo nas máis avanzadas, como a francesa. A filósofa Simone de Beauvoir considera intolerable esta situación de inferioridade e dependencia do varón e defende desde posicións existencialistas un feminismo da igualdade, que incorpore plenamente á muller en todos os dereitos civís, sociais ou sexuais que o varón xa posúe e que lle permiten gozar dunha existencia íntegra como persoa. De Beauvoir reflexiona sobre o que permite e perpetúa a desigualdade entre home e muller preguntándose que significa ser unha muller.

Hannah Arendt

Filósofa alemá de ascendencia xudía, naceu en Hannover en 1906 e morreu en 1975 nos EEUU. Aos 22 anos obtivo o doutoramento en Filosofía na Universidade de Heidelberg. Coa subida ao poder de Hitler exiliose en París ata 1940. Desde alí contribuíu á defensa dos xudeus. Instalouse en Nova York e en 1951 nacionalizouse estadounidense. Destacan as seguintes obras, As orixes do totalitarismo, A condición humana e Sobre a violencia. Foi unha das filósofas máis orixinais e independentes do século XX. Atópase preto da escola de Frankfurt pola súa tendencia crítica e práctica.

O Totalitarismo

Na obra As orixes do totalitarismo, Arendt analiza a dominación no nazismo e no estalinismo, que ten como esencia o terror. O totalitarismo é un fenómeno sempre presente como posibilidade. Caracterízase por establecer como principio unha idea absoluta, á que a realidade ten que someterse a partir dunha violencia e control constantes. No nazismo, o antisemitismo foi unha desas ideas absolutas. A Arendt preocupouna moito a forma de actuación colectiva nun réxime totalitario. Analizou a conduta dos dirixentes nazis en Einchman en Jerusalén, reflexión sobre un xuízo a un oficial responsable da “solución final”, e encontrou neles unha “banalización do mal” e un mecanismo psicolóxico que invertía a situación de vitima: os oficiais tiñan que “sufrir” o cotemplar escenas insoportables -dos seus propios asasinatos- por responsabilidade co crucial labor histórica que se lles encomendara: “solucionar o problema xudeu”. Por outra parte, o resto da poboación parecía estar sumida nun conformismo que se baseaba sobretodo en evitar un mal maior.

A recuperación da esfera pública

Na obra A condición humana, Arendt fai unha lectura dos perigos da nosa época e destaca a importancia de recuperar o espazo público e político porque a nasa sociedade pode acabar “na pasividade máis mortal e estéril de todas as coñecidas na histoia”. Nesta obra analiza a vida activa do ser humano, en que se poden distinguir tres ámbitos:

María Zambrano

Nace en Málaga en 1904 e morrerá en 1991 en Madrid. Proveniente dunha familia de mestres estuda en Madrid na Universidade Central e coñece a Zubiri, García Morente e a Ortega y Gasset co que colabora na Revista de Occidente. Comprometida coa República, tivo que saír de España tras a Guerra Civíl como moitos intelectuais. Tras 50 anos de exilio regresa a España. Autora de Filosofía e poesía, O home e o divino ou Claros do bosque, tardou moito tempo en ser recoñecida no noso país.

A razón poética

Se Ortega pretendía superar a dicotomía entre o irracionalismo vitalista de Nietzsche e o racionalismo moderno a través da razón vital, Zambrano tentaría conciliar filosofía e poesía a través da noción de razón poética.

A filosofía, no seu intento de captar verdades inmutables e absolutas a través da teoría e a razón discursiva, vólvese contra a realidade mesma. A realidade é múltiple, sentimental e cambiante, e non se pode limitar aos conceptos abstractos da razón.

A poesía, en cambio céntrase na apariencia, no cambiante e transitorio, sen afán de categorizar e ordenar todo. Pero, a pesar de que capta elementos esenciais da realidade, carece da aptitude comprensiva da filosofía.

O pensamento de Platón é o exemplo desa contradición, xa que emprega con frecuencia o “mito poético”, pero a súa intención final é erradicar calquera trazo emocional ou poético do pensamento racional. Zambrano expresa moi ben esa dicotomía: “decidirse pola filosofía quen parecía nacer para a poesía”.

A razón poética é a síntese e superación dese aparente antagonismo. Tanto a filosofía como a poesía comparten o mesmo asombro ante a vida. A razón poética intenta aprehender ese aspecto inherente á realidade, a heteroxeneidade: é a unión entre intelecto e vida, entre coñecemento e sentimento, unidade e multiplicidade, razón e poesía… Ao facerse cargo da realidade íntegra, a razón poética ha de expresarse de distinta forma ca a filosofía tradicional, por exemplo, a través da linguaxe metafórica.