Evolución e Fundamentos das Principais Correntes do Pensamento Económico

Introdución: Historia Económica e Pensamento Clásico

Esta relación dificultou a configuración da historia económica como campo de coñecemento, así como moldeou a propia configuración do pensamento económico. Na escola clásica, a historia económica non constituía un campo separado da economía política. Exemplo disto son autores como Adam Smith, Malthus, John Stuart Mill ou Karl Marx, que amosaron un grande interese en incorporar a natureza histórica nos procesos de produción e distribución.

Un punto de inflexión supuxo a transición da economía política á economía mediante a revolución marxinalista. A consolidación do paradigma marxinalista deu como resultado o uso exclusivo do método abstracto-dedutivo, a expensas do método indutivo-histórico. No eido neoclásico, o principal obxectivo foi converter a economía política nunha ciencia á par da física. O marcado carácter estático do enfoque neoclásico e o uso do cálculo diferencial eliminaron o contido dinámico da economía política clásica e levaron á exclusión de elementos históricos no seu razoamento.

Dende finais da década de 1940, a teoría económica mantívose neoclásica, pero a súa metodoloxía fíxose máis empírica pola sistematización da econometría. Os economistas neoclásicos preocupáronse progresivamente polo crecemento económico en sociedades en vías de desenvolvemento. A economía neoclásica volteou a súa mirada cara á historia económica dos países desenvolvidos para poder obter recomendacións. O uso da historia económica con métodos econométricos para testar principios neoclásicos foi a chamada revolución cliométrica, con autores como Conrad, Meyer, Fogel e North. En xeral, ignórase o papel desempeñado polas contornas sociais.

Orixes do Pensamento Económico

Inicio do Pensamento Económico (PE). Ata a segunda metade do século XVII, coa obra de William Petty, non se produciu unha reflexión analítica e sistemática sobre a realidade económica. Antes diso, a economía fora tratada unicamente desde unha perspectiva ética centrada nos comportamentos sociais, como o prezo xusto ou a usura, pero non fora considerada como un obxecto de coñecemento científico. Mesmo o mercantilismo presentaba un carácter fundamentalmente práctico e ideolóxico.

William Petty foi o primeiro en establecer unha análise sistemática da economía, formulando analoxías entre a circulación do diñeiro e a circulación do sangue no corpo humano. Con el aparece por primeira vez na historia da economía o enfoque do excedente sobre a produción e a cuestión do uso da súa distribución.

A contorna histórica na que xorde o pensamento económico vese marcada pola consolidación progresiva de estados europeos fortes a través de sistemas monárquicos absolutistas. Este contexto viuse acompañado polo ascenso europeo mediante a competencia entre estados e a creación de excedentes que posibilitarían a posterior industrialización. En Inglaterra, desde o século XVIII, teñen lugar a revolución agrícola e a revolución industrial, procesos que favoreceron o ascenso da burguesía e o incremento da súa influencia política. Porén, nin William Petty, nin os fisiócratas, nin tampouco Adam Smith escriben sobre unha sociedade industrial, xa que os seus traballos anteceden á culminación da Primeira Revolución Industrial.

O Mercantilismo

O mercantilismo foi unha política económica que se desenvolveu en Europa durante o século XVI, converténdose na concepción predominante en diversos estados ata o século XVIII. Tivo unha gran influencia no proceso de consolidación dos estados modernos. Segundo esta visión, a riqueza consistía fundamentalmente na acumulación de metais preciosos a través do comercio internacional, favorecendo unha balanza comercial positiva. Para acadar este obxectivo, aplicábanse tres políticas principais:

1. A regulación do comercio exterior mediante o proteccionismo.
2. O estímulo das exportacións.
3. A promoción do crecemento demográfico.

A Fisiocracia

A fisiocracia é unha escola de pensamento económico do século XVIII fundada por François Quesnay, que defendeu posicións económicas liberais no marco do réxime absolutista francés. Francia era, naquel momento, un país agrario, cunha maioría de pequenos agricultores. Os nobres e os clérigos, moitos deles absentistas, posuían dereitos sobre as propiedades dos campesiños. Diversas políticas mercantilistas dificultaban a actividade agrícola, outorgando privilexios a determinadas actividades manufactureiras, mentres que a fiscalidade aplicada ao sector agrícola era especialmente elevada.

Os fisiócratas consideraban que só a actividade agrícola permitía a obtención dun excedente económico real. Pola contra, os sectores manufactureiro e comercial eran vistos como estériles, ao non xerar valor novo. Por esta razón, os fisiócratas opoñíanse ás políticas proteccionistas aplicadas ao comercio internacional. Defendían un imposto único sobre a terra e reclamaban a supresión dos impostos de tipo mercantilista.

Concibían a economía como un fluxo circular de bens e diñeiro, no que os axentes económicos eran os grupos sociais, e non os individuos. Para que unha sociedade existise e prosperase, era necesario xerar un excedente suficiente que permitise manter ás clases dominantes. Estas, aínda que non participasen directamente na produción, cumprían funcións consideradas indispensables para o funcionamento da sociedade, como a administración da xustiza, a defensa e protección da propiedade ou a provisión de ideoloxía (relixión) que sustentase a estrutura social. Quesnay non contemplaba a posibilidade de empregar o excedente para aumentar os salarios por riba do nivel de subsistencia, nin para pagar maiores beneficios aos capitalistas. Así, a súa visión ofrece unha imaxe estática e puntual da estrutura de clases nunha sociedade tradicional, anterior á Revolución Industrial.

O Tableau Économique

O Tableau Économique de Quesnay analiza os fluxos económicos entre as tres clases sociais, así como as súas riquezas anuais, e describe o seu comercio. No modelo, o consumo dos agricultores e dos manufactureiros considérase como un input do sector no que traballan. O único excedente producido corresponde á renda da terra, que é igual á demanda final dos terratenentes.

O Enfoque Clásico e os seus Desenvolvementos

O enfoque clásico da economía xorde na segunda metade do século XVII e consolídase teoricamente con autores como David Ricardo. Esta escola de pensamento foi predominante durante varios séculos, aínda que comezou a presentar limitacións analíticas que serían superadas máis adiante, especialmente a partir da segunda metade do século XX. Dentro desta tradición inclúense figuras fundamentais como William Petty, Adam Smith, Thomas Malthus, Jean-Baptiste Say, Karl Marx, David Ricardo e John Stuart Mill. Cada un deles contribuíu ao desenvolvemento dun marco analítico centrado no estudo da riqueza das nacións e na distribución do ingreso.

Conceptos Fundamentais da Escola Clásica

Un dos conceptos fundamentais desta escola é a distinción entre prezos naturais e prezos de mercado, desenvolvida por Adam Smith na súa obra A riqueza das nacións. Os prezos naturais son aqueles que permiten a reprodución do sistema económico no tempo, garantindo que cada sector produtivo recupere os seus custos e obteña unha taxa de beneficio suficiente para continuar producindo. Pola súa parte, os prezos de mercado están sometidos a flutuacións ocasionais ou conxunturais, pero tenden a gravitar arredor dos prezos naturais.

Para os economistas clásicos, a demanda de bens estaba determinada principalmente polos hábitos de consumo, que evolucionan lentamente, e non pola busca da maximización da utilidade, como defenderían os neoclásicos posteriormente. Así, o equilibrio económico non se entendía como un punto onde se igualan oferta e demanda, senón como unha situación na que o sistema logra reproducirse con continuidade.

Outro concepto clave é o de excedente, que se define como o conxunto de produtos producidos nunha cantidade superior á que é necesaria para o consumo interno dos sectores produtivos. Este excedente valórase a través dunha unidade común, como o traballo necesario —directo ou indirecto— para producir cada ben. Porén, esta análise leva a unha dificultade importante: a violación da uniformidade da taxa de beneficio, xa que diferentes produtos requiren distintas combinacións de capital fixo e circulante, teñen distinta durabilidade e distintos períodos de produción.

A teoría do valor era central para os clásicos, mais non como un fin en si mesma, senón como unha ferramenta útil para abordar os grandes temas económicos: a creación de riqueza e a súa distribución. A partir desta teoría, intentaban illar os factores estruturais do funcionamento económico —como a dificultade relativa de produción ou a distribución da renda— dos factores conxunturais que afectaban aos prezos no curto prazo.

Un dos alicerces do crecemento económico segundo os clásicos, especialmente Adam Smith, era a división do traballo. Esta permitía aumentar a produtividade, reducir custos e favorecer tanto o progreso tecnolóxico como as innovacións. A división do traballo tamén estaba relacionada coa formación das distintas clases sociais e obrigaba a recoñecer o sistema económico como un fluxo circular de produción, intercambio e distribución, unha idea xa presente na obra de Quesnay.

Neste contexto, o mercado non se concibía como un lugar de axuste instantáneo entre oferta e demanda, senón como unha rede de fluxos repetitivos nos que os prezos naturais cumprían dúas condicións fundamentais:

• Os ingresos de cada sector deben ser suficientes, período tras período, para cubrir os insumos e pagar os salarios.
• A taxa de beneficio debe ser igual en todos os sectores, baixo o suposto de libre competencia e ausencia de barreiras de entrada.

Por tanto, os prezos naturais teñen unha dobre natureza: por un lado, son unha construción teórica que illan os factores estruturais do sistema; por outro, son os prezos que aseguran a reprodución continua da economía baseada na división do traballo.

En canto á fonte da riqueza, hai diferenzas entre escolas. Para os fisiócratas, esta procedía da terra, mentres que para os clásicos, especialmente Adam Smith, o papel central era xogado pola división do traballo. A isto engádese o coñecido concepto da “man invisible”, formulado por Smith, como metáfora do mecanismo de coordinación descentralizada que permite que as accións individuais redunden nun beneficio colectivo. Por exemplo, ante a escaseza dun ben, o aumento do seu prezo incentiva a súa produción; a competencia posterior fará que o prezo se aproxime ao seu nivel natural.

Finalmente, cómpre mencionar a coñecida Lei de Say, segundo a cal a produción crea a súa propia demanda. Para Smith, isto implicaba que o incremento da produtividade leva a un maior nivel de produción sen necesariamente reducir o emprego a longo prazo. Pola contra, Say, Ricardo e Mill adoptaron unha interpretación máis ríxida, asumindo que non podían existir crises xerais de sobreprodución, xa que a produción xeraría automaticamente a demanda necesaria. Neste marco, o diñeiro non se vía como un fin en si mesmo, senón simplemente como un instrumento de intercambio.

Adam Smith: Prosperidade e Liberdade Natural

Adam Smith utiliza a diferenza no salario real como criterio para distinguir entre tres tipos de sociedades: progresivas, estacionarias e regresivas. Para el, a prosperidade da clase máis numerosa, composta por obreiros e campesiños, é un indicador fundamental do éxito económico. As sociedades avanzadas caracterízanse por ter salarios altos e baixos rendementos do capital, debido aos rendementos decrecentes a escala. Na súa obra A riqueza das nacións (a diferenza de A teoría dos sentimentos morais), afirma que moitas das rendas máis elevadas se adquiren de forma fraudulenta, polo que os ricos non poden alegar superioridade moral.

Smith sostén que as condicións que garanten a prosperidade económica son as mesmas que aseguran unha distribución equitativa dos ingresos. A medida que progresa a sociedade, aumentan os salarios e as rendas da terra, mentres que diminúen os beneficios empresariais e os tipos de xuros. Este proceso podería facer que a desigualdade global diminúa, aínda que iso ocorra coa contrapartida dunha maior concentración da renda na cúspide.

Segundo Smith, non se debe permitir que os capitalistas gobernen o Estado, xa que os seus intereses económicos son contrarios aos da cidadanía no seu conxunto. Aínda que era escéptico respecto ao intervencionismo estatal, a súa confianza no sistema de liberdade natural facíao desconfiar das motivacións de quen, invocando o interese xeral, trataban en realidade de favorecer os seus intereses propios.

Era partidario dun goberno minimalista, que debía limitarse a:

• Administración de xustiza.
• Defensa.
• Obras públicas.
• Educación pública.

Smith contra Bentham: As motivacións para a acción humana

Segundo Adam Smith, os axentes económicos están conducidos por un conxunto de paixóns e intereses, entre os cales o interese propio adoita dominar. Esta perspectiva contrasta coa visión marxinalista posterior do homo economicus, un axente racional que maximiza a súa propia utilidade baixo as restricións dos seus recursos dispoñibles.

Smith e os economistas clásicos entendían que os individuos actúan movidos por unha rede complexa de motivacións e intereses, e non por un único principio rector. Esta visión pluralista difire da perspectiva unidimensional proposta por Bentham, quen desenvolveu o chamado cálculo felicítico, baseado nunha avaliación cuantitativa e suma alxebraica dos praceres e dores derivados de cada acción ou conxunto de accións.

John Stuart Mill criticou esta postura, subliñando que non todos os praceres e dores son comparables cuantitativamente, pois existen diferenzas cualitativas que non poden ser reducidas a unha mera suma. Por outra parte, Smith recoñece que non todos os intereses propios son igualmente respectables. Algúns poden entrar en conflito cos obxectivos xerais da sociedade ou da denominada “mellora social”. Así, para Smith, é necesario distinguir entre distintos tipos de intereses propios, pois algúns poden contribuír ao ben común, mentres que outros o prexudican.

David Ricardo: Distribución e Crecemento

A obra Principios de economía política de David Ricardo tiña como obxectivo denunciar o carácter nocivo das Leis de Cereais para a economía británica. Estas leis eran un exemplo claro de proteccionismo económico, pois impoñían aranceis ás importacións de alimentos, o que provocaba un aumento do custo de vida.

Ricardo foi o primeiro economista en explicitar o conflito entre clases sociais, aínda que, como outros autores clásicos, non analizou a distribución persoal das rendas. Na súa visión, os ingresos dos traballadores quedaban fixados no nivel de subsistencia, mentres que os ingresos dos terratenentes dependían do custo de produción dos cereais na peor parcela de terra que aínda producise un beneficio “razoable” para o arrendatario capitalista.

A diferenza de Adam Smith, Ricardo non vía como obxectivo da economía mellorar os ingresos da clase traballadora, senón que concibía a distribución como unha ferramenta para acelerar o crecemento económico. De feito, foi quen primeiro integrou a análise da distribución coa do crecemento.

Na súa teoría do valor, Ricardo afirmaba que o valor dunha mercadoría está determinado pola cantidade de traballo necesaria para producila. Non obstante, a distribución dese valor entre os diferentes factores de produción non está dada de antemán. Segundo el, as tres clases sociais loitan pola súa parte da renda total.

Se se coñece o custo de produción dos bens asalariados (como os cereais) en terras marxinais, é posible deducir a renda da terra, e así queda resolto o sistema de distribución. En consecuencia, se os beneficios diminúen, o crecemento económico tamén se resinte. Así, para Ricardo, a distribución determina a produción.

Consecuencias das Leis de Cereais segundo Ricardo

O obxectivo das Leis de Cereais era regular as importacións de alimentos en función do prezo e a produción nacional. Os aranceis só se reducían cando a produción nacional era insuficiente. Isto provocaba unha serie de consecuencias encadeadas:

1. Ao aumentar a poboación, os cereais deben cultivarse en terras cada vez menos fértiles.
2. Isto incrementa os custos de produción da unidade marxinal de cereais.
3. Como os cereais encarecen, as rendas da terra aumentan.
4. O custo de subsistencia dos traballadores tamén sobe, o que provoca un aumento do salario nominal.
5. Con salarios máis altos, o capitalista recibe unha parte menor da renda neta.
6. Ao baixar a taxa de beneficios, redúcese o aforro e o investimento, e a taxa de crecemento da economía diminúe.

Karl Marx: Explotación e Dinámica Capitalista

Marx. O marxismo pode considerarse como unha modificación e extensión do enfoque clásico, especialmente do pensamento de David Ricardo. Karl Marx asumiu varios elementos da estrutura analítica ricardiana, como:

• A noción de excedente.
• A conexión entre desenvolvemento económico, división do traballo e acumulación.
• A división da sociedade en capitalistas, traballadores e terratenentes.
• A teoría do valor-traballo como base para explicar as relacións de intercambio.

Marx ampliou a teoría do valor-traballo desenvolvendo unha teoría da explotación, na que o excedente se transforma en plusvalía, e establecendo a distinción entre traballo (a actividade produtiva) e forza de traballo (a capacidade de traballar que posúe o traballador).

O valor da forza de traballo vén determinado polos custos de reprodución: os bens de subsistencia necesarios para manter ao traballador e á súa familia. Se estes insumos, expresados en termos de traballo directo e indirecto, son inferiores á cantidade de traballo que o traballador produce, entón existe plusvalía. Marx distingue dous tipos:

1. Plusvalía absoluta: baseada no aumento das horas de traballo.
2. Plusvalía relativa: baseada na redución do tempo necesario para producir os bens de subsistencia.

Outro aspecto destacado da teoría marxista, con relevancia actual, é a súa visión da distribución do ingreso. Marx introduce a noción de exército de reserva de traballo, cuxa expansión ou contracción afecta directamente a salarios e beneficios. Para Marx, este exército non representa só a presión da oferta sobre o mercado laboral (como na perspectiva marxinalista), senón tamén un indicador do poder de negociación entre clases.

En canto ao papel do diñeiro, Marx amplía a súa función máis alá do intercambio: convértese tamén en capital dinerario, o que introduce a posibilidade de preferencia pola liquidez e crises económicas. A diferenza dos clásicos (Smith, Ricardo, Say, Mill), Marx non atribúe as crises a problemas de investimento, senón á limitación do consumo dos traballadores.

A clave está en que as relacións de distribución e produción son idénticas: ambas teñen un carácter histórico e transitorio. O modo de produción capitalista determina a distribución da renda. Polo tanto, non ten sentido tentar corrixir a distribución da renda sen transformar o sistema económico subxacente. A solución non pasa pola redistribución, senón pola abolición das clases sociais.

A teoría da explotación marxista supón que todo o produto neto é xerado polo traballo. Os medios de produción só transmiten o seu valor ao produto final. O valor engadido procede integramente do traballo humano, agás a depreciación do capital constante. Se a taxa de beneficios fose cero, os traballadores recibirían todo o produto neto, pero entón o capitalismo deixaría de funcionar, xa que sen beneficio non hai incentivo á acumulación. A explotación é, así, indispensable para o funcionamento do capitalismo. O capitalista só necesita compensar aos traballadores polos custos da súa reprodución, que adoitan ser inferiores ao valor que os traballadores crean no proceso produtivo.

A taxa de explotación (ou taxa de plusvalía) defínese como a relación entre o excedente apropiado polo capitalista e o capital variable (V), é dicir, os salarios pagados. Estes salarios non teñen por que estar en nivel de subsistencia, e poden variar no tempo e no espazo, ao depender tamén de factores históricos e culturais.

Marx tamén postulou unha tendencia decrecente da taxa de beneficios, como evidencia do carácter limitado e transitorio do sistema capitalista. A busca de beneficios diferenciais a través da innovación aumenta a composición orgánica do capital (k = C/V), pois estas innovacións reducen o uso de traballo. Esta tendencia, xeneralizada, provoca unha caída na taxa de beneficios.

Aínda que Marx ofrece unha visión dinámica do capitalismo, subestimou a capacidade de innovación do sistema. Autores como Paul Sweezy advertiron que, se se asume que a composición orgánica do capital e a taxa de plusvalía son variables, a evolución da taxa de beneficios resulta indeterminada. Finalmente, autores contemporáneos como Kalecki, Baran ou o propio Sweezy influíronse de Marx para analizar as dinámicas do capitalismo, pero rexeitaron a teoría do valor-traballo e a hipótese da taxa decrecente de beneficios como explicación última.

A Revolución Marxinalista e o Enfoque Neoclásico

A escola marxinalista. Entre 1871 e 1874, publicáronse os principais traballos dos líderes das tres correntes do enfoque marxinalista: Menger, Stanley Jevons e Walras. Estes autores compartían algúns elementos comúns que marcaron un retorno ao paradigma preclásico, centrado na carestía e na utilidade como fundamentos da análise económica.

O enfoque marxinalista introduce o individualismo metodolóxico, é dicir, a idea de que o individuo é o centro a partir do cal se constrúe toda a teoría económica. Ademais, sostense unha noción analítica de equilibrio entre oferta e demanda, que serve como base para determinar os prezos e asignar recursos.

A análise parte das decisións dun homo economicus racional, que se enfronta a recursos escasos e trata de maximizar a súa utilidade, entendida como unha magnitude unidimensional e medible. Só nun segundo paso, unha vez determinado o equilibrio para un axente individual, a teoría ten en conta as interrelacións entre os diferentes axentes. Estes, porén, considéranse independentes entre si, xa que non se admite que as preferencias dun axente estean influenciadas polas dos demais, o que constitúe unha asunción restritiva que nega o carácter social do comportamento económico.

En contraste co enfoque marxinalista, o enfoque clásico baséase na teoría dos fluxos circulares de produción e consumo, cunha estrutura centrada nas clases sociais: capitalistas, traballadores e terratenentes. Esta escola adopta unha perspectiva obxectiva do valor, diferenciando entre prezos naturais (determinados polos custos) e prezos de mercado (determinados pola oferta e demanda conxunturais).

Pola súa banda, o enfoque marxinalista concibe a economía como unha estrada dun só sentido, onde os individuos son os únicos protagonistas. Aquí domina a perspectiva subxectiva do valor, e os prezos determínanse a través do equilibrio entre oferta e demanda, sendo as produtividades e as utilidades marxinais os conceptos clave para a asignación dos recursos e a determinación dos prezos relativos.

As Tres Principais Correntes Marxinalistas

As 3 principais correntes.

Menger e a Escola Austríaca

Menger, fundador da Escola Austríaca, destacou o papel do mercado como mecanismo de coordinación, onde os prezos actúan como información sintética que axuda aos axentes económicos individuais a tomar decisións. Estes prezos transmiten datos sobre os múltiples factores que afectan á oferta e á demanda de cada ben.

Eugen von Böhm-Bawerk, tamén pertencente á Escola Austríaca, desenvolveu unha teoría do tipo de xuros, entendéndoo como unha variable que equilibra dúas forzas: a produtividade marxinal do capital e a “abstinencia”, é dicir, a preferencia polo consumo presente fronte ao consumo futuro. Para cuantificar o capital, utilizou o concepto de período medio de produción, que mide a media dos intervalos de tempo que engloban todas as horas de traballo, directas e indirectas, necesarias para producir un ben final.

Stanley Jevons e o Cálculo da Utilidade

Stanley Jevons interpretou a utilidade como unha relación abstracta entre o ben e a persoa, e non como unha característica intrínseca do ben. Para el, o cálculo da utilidade busca satisfacer as necesidades ordinarias cun mínimo de traballo. A súa concepción do homo economicus está dominada polo egoísmo material, e o seu modelo parte da figura de Robinson Crusoe, resolvendo os problemas económicos mediante cálculo diferencial. Nese marco, establece que a desutilidade marxinal do traballo debe ser igual (en valor absoluto) á utilidade marxinal do ben de consumo. O comportamento colectivo resulta da agregación dos comportamentos individuais.

Walras e o Equilibrio Xeral

Walras formulou unha teoría matemática do equilibrio xeral, onde todo o sistema económico se resolve como unha solución conxunta dun conxunto de ecuacións. Estas ecuacións aumentan en complexidade ao pasar dun sistema de intercambio puro, a un sistema con intercambio e produción, e finalmente a un sistema que incorpora tamén acumulación e diñeiro. Define o equilibrio da produción con tres condicións:

• Existe un prezo para cada mercadoría.
• A oferta iguala a demanda en termos físicos.
• O prezo de venda é igual ao custo de produción, é dicir, non hai beneficios nin perdas.

Pareto introduciu o concepto de óptimo paretiano, segundo o cal un estado é eficiente se non se pode mellorar a situación dun axente sen empeorar a doutro. Afirmou que o equilibrio competitivo corresponde a este óptimo, aínda que non logrou demostrar a súa existencia, unicidade nin estabilidade.

En canto á Lei de Pareto e a súa teoría da circulación das élites, observou que os ingresos se distribúen segundo unha pauta regular, de xeito que a medida que se incrementa o limiar mínimo de ingresos, o número de persoas que o superan diminúe de forma proporcional e constante. Esta proporcionalidade mantense estable ao longo do tempo e entre países, o que o levou a concluír que a distribución dos ingresos depende da natureza humana. Esta lei aplícase unicamente á parte superior da distribución da renda, e varía nas outras seccións da distribución.

Alfred Marshall: Equilibrio Parcial e Elasticidade

Os traballos de Alfred Marshall, cuxo Principios de Economía dominou a docencia de economía por un longo tempo, pódese ver como unha cuarta corrente dentro da escola marxinalista, aínda que 20 anos posterior ás outras tres. O seu obxectivo foi combinar diferentes teorías: a teoría subxectiva do valor e o concepto de equilibrio entre oferta e demanda foron retomados dos fundadores do marxinalismo; rendementos constantes e decrecentes foron retomados da escola clásica, en particular de John Stuart Mill.

Marshall propuxo modelos de equilibrios parciais para a empresa e a industria, así como para o curto e longo prazo. Introduce a cláusula ou principio ceteris paribus. Destaca a acción constante que se produce na actividade económica na dirección de detectar posibilidades de substitución entre inputs. Formula a lei da utilidade marxinal decrecente.

Introduce a demanda individual como unha lista das cantidades demandadas en función do prezo da mercadoría. Cando considera unha variación dun prezo introduce a distinción entre o efecto substitución entre mercadorías e o efecto renda. Tamén introduce, por primeira vez, o concepto de elasticidade-prezo da demanda.

Respecto ás economías, distingue entre:

1. Economías externas, que dependen do desenvolvemento xeral da industria. Exemplos de economías externas son a concentración espacial de pequenas empresas, o mercado de traballo especializado e os beneficios que os consumidores obteñen da concentración de comercios.
2. Economías internas, que dependen dos recursos das empresas a elas dedicadas, da organización destas e da eficacia da súa dirección. Estas poden ser economías internas estáticas e dinámicas.

Marshall prefire o método de equilibrios parciais. Determina o equilibrio para o curto prazo, no que unha empresa pode modificar a produción pero non a capacidade produtiva, e para o longo prazo, no que se pode modificar a capacidade, para unha empresa ou unha industria.

Marshall chega á conclusión de que canto máis curto sexa o período que consideremos, maior debe ser a atención que dediquemos á influencia da demanda sobre o valor. Tamén utiliza o concepto evolucionista da empresa coa finalidade de desenvolver a noción de ciclo de vida da empresa. Este concepto emprégase para resolver ou eludir o problema da compatibilidade entre as suposicións da competencia perfecta e os rendementos crecentes a escala. A noción de equilibrio adquire connotacións dinámicas no intento de ter en conta a irreversibilidade característica dos movementos actuais de empresas e industriais ao longo das curvas de demanda e de oferta, así como os márxes de manobra de que dispoñen as empresas, incluso en condicións de competencia. Esta liña de razoamento, conxuntamente coa visión da competencia coma un proceso de selección das mellores empresas, exerce unha forte influencia sobre correntes de pensamento heterodoxas, entre elas a escola evolucionista.

Perspectivas Institucionais e Dinámicas

Thorstein Veblen: Institucións e Consumo Conspicuo

Veblen. As liñas de investigación de Veblen abordan as institucións e os costumes económicos, cunha perspectiva histórica-evolucionista. Era un crítico radical dun sistema social no que os principais obxectivos dos axentes consisten en destacar sobre os outros a través dun consumo sobresaínte.

Estudou o modo polo cal os costumes sociais evolucionan dende as sociedades primitivas ás modernas, mentres que as estruturas sociais baseadas na desigualdade quedan intactas. Segundo Veblen, o consumidor é principalmente dirixido por hábitos sociais e por costumes, non pola maximización racional da súa utilidade.

No caso do consumo conspicuo, outras motivacións emerxen, como o desexo de sobresaír sobre os outros ou de mellora social. Por consumo conspicuo, Veblen entende consumo non necesario para a subsistencia, pero para diferenciarse dos outros. O ocio é unha manifestación do consumo acomodado ou opulente; de feito, é a súa manifestación orixinal nas sociedades primitivas.

A teoría de Veblen oponse á marxinalista, baseada na soberanía do consumidor e que considera o consumo como unha satisfacción das necesidades e desexos dos axentes. As diferenzas tamén son metodolóxicas, posto que o concepto de equilibrio entre oferta e demanda está ausente, mentres que a investigación céntrase nos costumes sociais e a súa evolución, cultura (no sentido da mentalidade dominante), e, especialmente, nas relacións de poder.

O estudo das institucións e das estruturas sociais, incluso dende diferenzas radicais dun país a outro, foi oposta ás teorías abstractas e ao nesgo ricardiano, consistente na aplicación da teoría pura á realidade sen as precaucións necesarias.

Max Weber: Ética, Racionalidade e Burocratización

Os traballos de Max Weber teñen, como punto en común, a investigación das orixes e afirmación da especificidade do comportamento económico. O seu principal traballo é Economía e Sociedade, así como o seu ensaio Protestant ethic and the spirit of capitalism.

Para Weber, os fundamentos suficientes para elaborar teorías económicas e sociais poden ser atopados mediante a observación do mundo real, o cal permite construír un sistema de “modelos ideais”, é dicir, categorías que son abstractas pero dende a evolución histórica dos feitos. A metodoloxía de Weber recoñece a validez da análise teórica-dedutiva, pero o atempera recoñecendo o rol histórico-empirista e prestando atención ás institucións e a súa evolución. As ciencias sociais son obxectivas na medida en que evitan calquera contaminación con xuízos de valor. As ciencias sociais históricas teñen coma obxectos de estudo situacións específicas e non leis xerais.

Weber é considerado “o Marx da burguesía”. Porén, Weber mantiña que no proceso histórico de desenvolvemento, o vínculo causal dominante non era aquel que ía dende as condicións materiais de reprodución da economía á esfera das institucións e cultura, senón a dirección oposta.

Weber distingue a racionalidade legal do poder típico de sociedades modernas do poder tradicional e carismático presente nas sociedades antigas. Isto constitúe a base para a súa predición do desenvolvemento das sociedades capitalistas modernas na dirección dunha progresiva burocratización do estado e do proceso produtivo. É unha predición que se centra na clase media, polo tanto, en oposición coa versión marxista dun proceso de proletarización. Weber sostivo que o Protestantismo xogou un papel crucial grazas a ter presente o espírito do capitalismo. Weber atribuíu relevancia á doutrina da predestinación e á idea de que o éxito nos negocios constituía un signo de elección.

Joseph Schumpeter: Innovación e Destrución Creadora

Schumpeter é coñecido principalmente pola súa tese de que o proceso de desenvolvemento económico é conducido por unha secuencia de innovacións realizadas por emprendedores co poder de compra proporcionado polos banqueiros. Oponse ao activismo keynesiano, posto que considera as crises como necesarias para estimular a vitalidade do capitalismo. Ten unha visión do dinamismo como endóxeno da economía.

A decadencia do capitalismo aparece con Schumpeter (conxuntamente con Marx) en oposición ás tradicionais teorías do equilibrio económico. Schumpeter afirma que todas as ciencias constitúen formas de representación da realidade, e critica a idea de que a formulación de leis exactas sexa posible. Ten unha actitude cautelosa cara o individualismo metodolóxico. Establece unha diferenza entre liberalismo económico e liberalismo político.

Schumpeter segue a tradición marxinalista, na cal o valor dos bens exprésase pola súa demanda en relación á súa carestía. Rexeita o utilitarismo de Jevons, baseado na identificación do valor coa medida subxectiva da capacidade dos bens en satisfacer as necesidades.

Na súa Theory of economic development, considera que o fluxo circular correspóndese co estado estacionario, que só contempla crecemento cuantitativo. O desenvolvemento está caracterizado polo cambio e o papel de axentes activos é atribuído ao produtor. O desenvolvemento está definido pola realización de novas combinacións.

O Emprendedor e o Banqueiro

O emprendedor:

• É quen introduce novas combinacións produtivas.
• É orixinador do cambio e xera desenvolvemento capitalista.
• A súa motivación non é a do homo economicus.

O banqueiro:

• Ten que avaliar correctamente as potencialidades das novas iniciativas.
• Ten que aceptar o desafío da incerteza (e o risco das perdas) que acompaña calquera cousa que sexa nova.

No equilibrio, todos os recursos produtivos están empregados. A demanda adicional non pode ser satisfeita por un incremento da oferta. Hai un incremento dos prezos, que automaticamente reduce a capacidade de compra dos consumidores e empresas antigas. O proceso inflacionario permite ás novas empresas, financiadas polos bancos, sacar recursos produtivos dos seus usos tradicionais. Esta é unha teoría do “aforro forzoso” (forced savings), implícito na idea de que a economía tende ao pleno emprego. Esta teoría é común con varios análises da Escola Austríaca, como no caso da teoría do ciclo económico de Hayek. Así mesmo, as teorías monetaristas do crowding-out ou efecto desprazamento dos investimentos privados polo gasto público, formuladas nos anos 1950 e 1960 en resposta ás políticas keynesianas, son variantes da teoría do aforro forzoso.

O ciclo económico está conectado co proceso de desenvolvemento. As fases de expansión teñen lugar cando as innovacións son imitadas por un conxunto de novas empresas atraídas polos beneficios temporais realizados polo emprendedor-innovador. As fases de recesión chegan cando as devolucións dos préstamos provocan unha redución dos depósitos, ou noutras palabras da oferta de diñeiro fiduciario (deflación de crédito).

As empresas devolven o prestado grazas ás vendas no mercado dos produtos obtidos coas novas combinacións produtivas. Isto exerce unha presión á baixa na demanda e nos prezos dos produtos antigos, o que leva á bancarrota ás empresas que seguen ancoradas nas técnicas de produción vellas. O proceso de desenvolvemento é descontinuo. A innovación implica unha ruptura na forma tradicional de proceder. As innovacións están agrupadas en enxambres. O capitalismo é un sistema dinámico, en movemento permanente. As innovacións rompen o estado estacionario. Ten en conta a innovación tecnolóxica e non tecnolóxica. Xeran a posibilidade de obter beneficios diferenciais. Son as innovacións radicais as que outorgan unha superioridade radical ás empresas.

Schumpeter acuñou a expresión de “destrución creadora” ou “creativa” para poñer de relevo o elemento máis destacable do proceso de desenvolvemento capitalista.

A Decadencia do Capitalismo

Na súa obra Capitalism, Socialism and Democracy, Schumpeter mantén que o capitalismo non poderá sobrevivir e o seu destino será ser suplantado polo socialismo. Ao contrario de Marx, non considera que isto é unha marcha triunfante no progreso humano, senón un camiño á decadencia.

Segundo Schumpeter, hai unha contradición inherente ao desenvolvemento do capitalismo: a estabilidade económica require desenvolvemento incesante, pero isto crea crecentes dificultades para a estabilidade política. Máis alá dun punto, estas dificultades farán a ruptura do capitalismo inevitable. O argumento central de Schumpeter é a conexión entre o desenvolvemento económico e a destrución dos cimentos político-sociais do capitalismo.

Entre os factores:

• O crecemento dunha oposición ao capitalismo asociado á difusión do pensamento racional nas filas dos intelectuais.
• O debilitamento da capa de protección do capitalismo, consistente nun conxunto de pequenos e medianos emprendedores que se teñen que enfrontar ás grandes empresas burocratizadas.

A burocratización é un resultado natural dos cambios nos mercados a través do proceso de concentración industrial que implica, entre outras cousas, a transformación da actividade da innovación tecnolóxica nunha rutina. A burocratización da economía e do proceso de innovación (a través da sistematización e funcionarización da innovación) debilita a acción innovadora dos emprendedores e a destrución creativa. O proceso de concentración industrial tamén xera un cambio drástico na estrutura social: expulsa aos emprendedores e expropia á burguesía como clase.

John Maynard Keynes e a Incerteza

Keynes foi un dos economistas con maior influencia nas correntes posteriores. A súa principal obra foi a Teoría Xeral. O pensamento orixinal de Keynes foi malinterpretado ou adaptado subrepticiamente dun modo que o considerou dentro da corrente tradicional marxinalista.

Keynes consideraba que o coñecemento perfecto e a perfecta incerteza eran extremos nunca alcanzables na práctica. As actividades non poden ser consideradas sen ter en conta un maior ou menor grao de incerteza ao redor delas. Os axentes elaboran as súas avaliacións de probabilidade tendo en conta obxectivamente a información dispoñible, esforzándose por non deixarse influenciar polas súas preferencias sobre os resultados.

Ao tomar decisións, o axente considera tanto a súa propia avaliación das circunstancias como o grao de confianza que ten na súa propia avaliación. Keynes consideraba mellor non analizar as decisións relacionadas cos investimentos e as decisións sobre os niveis actuais de produción ao mesmo nivel analítico. Por iso, evitou basearse na teoría do equilibrio xeral, que coloca no mesmo plano fenómenos con condicións estruturais diferentes de incerteza.

Preferiu basearse en bloques analíticos distintos, distinguindo entre campos caracterizados por condicións decisorias diferentes:

• Decisións de investimento: requiren avaliacións a longo prazo e son estruturalmente incertas.
• Decisións sobre os niveis de produción e sobre a economía real.
• Decisións sobre o eido financeiro (moi curto prazo).

No mecanismo de determinación dos xuros, os axentes financeiros toman decisións sobre a asignación da riqueza entre activos máis ou menos líquidos en base ás expectativas dos tipos de xuros non moi a curto prazo. As expectativas especulativas dominan esta escena. No mecanismo de determinación dos investimentos, as decisións tómanse en base ás expectativas sobre os retornos das instalacións e maquinaria. A incerteza ao redor destas decisións é alta, e o principal elemento é a expectativa de vendas, así como o grao de capacidade produtiva non empregada.

En canto á determinación do ingreso e emprego, o mecanismo está ligado ao de investimentos e baséase no principio da demanda efectiva, que define o nivel de produción no que ingresos e custos se igualan. Os custos e ingresos vense afectados por variables diversas. Keynes distingue entre o concepto de liquidez como instrumento de garantía ante a incerteza e o concepto de diñeiro como instrumento para o intercambio. A liquidez debería proporcionarse non só pola moeda en efectivo e depósitos bancarios, senón tamén por outros activos financeiros, como os bonos.

A liquidez é o concepto relevante para analizar os mercados financeiros (en relación coa demanda especulativa do diñeiro), mentres que o concepto tradicional de diñeiro é relevante para a demanda de diñeiro para transaccións. Keynes indica que o tipo de xuros non é unha recompensa polo aforro, senón o premio por privarse das vantaxes da liquidez durante un período temporal. É o incentivo e premio por non atesourar liquidez.

Existen tres motivos para a preferencia pola liquidez:

1. O motivo transacción.
2. O motivo precaución.
3. O motivo especulación.

Keynes critica a “lei” de Say, porque nunha economía con diñeiro poden existir vendedores que prefiren atesourar parte dos seus ingresos por venda. Os cambios no nivel de ingresos equilibran aforros e investimentos. No sector real, os investimentos son o compoñente menos estable da demanda agregada, mentres que o consumo (e polo tanto o aforro) está máis directamente conectado cos ingresos.

O desemprego fai baixar os salarios monetarios, pero non necesariamente os reais. A caída dos custos laborais pode levar a unha caída dos prezos monetarios; o empeoramento das expectativas induce deflación que pode deprimir aínda máis os investimentos e os niveis de produción. O mecanismo autoregulador (onde o desemprego causa unha caída dos salarios reais que estimula a demanda de emprego) que podería conducir automaticamente ao pleno emprego, queda invalidado.

Keynes asume unha perspectiva favorable das políticas que sosteñen a demanda, tanto monetarias como fiscais expansivas. En ausencia destas políticas, o malestar social xerado polo desemprego persistente pode ser un risco para a estabilidade das institucións e da propia economía de mercado. Ademais, atribúe importancia ás regras do xogo, que deben ser escollidas para favorecer a estabilidade (reducir a incerteza) e estimular a actividade económica.

Pódense lembrar as propostas de Keynes avanzadas na conferencia de Bretton Woods en 1944, convocada para elaborar as regras da economía internacional do período de posguerra. Keynes favoreceu políticas para estimular o comercio internacional tras o estancamento do período de entreguerras, buscando o crecemento da economía mundial. Estaba oposto aos fluxos financeiros especulativos de curto e moi curto prazo, e propuxo mecanismos para asegurar a simetría na adopción de políticas expansionistas ou deflacionistas.

Desenvolvementos Modernos en Microeconomía e Macroeconomía

A Nova Microeconomía

Teoría da Utilidade Esperada

Von Neumann e Morgenstern introducen a noción de utilidade esperada, que representa unha extensión do problema da elección do consumidor entre diferentes usos de recursos escasos. Neste marco, cada acto de elección non garante un único resultado, senón que ofrece a posibilidade de múltiples resultados. A utilidade esperada dun acto de elección defínese como a media das utilidades dos distintos resultados, ponderada polas súas respectivas probabilidades.

Os autores introducen un sistema de postulados que, en esencia, corresponden aos principios de completitude, continuidade e transitividade. Este último implica que, se un individuo prefire A a B e B a C, entón tamén debe preferir A a C. Estes postulados aplícanse tanto ás preferencias como ás probabilidades atribuídas ás distintas eleccións. Tanto as utilidades como as probabilidades son consideradas medibles. O conxunto de axiomas formulado garante que as probabilidades e as utilidades —e, por tanto, as utilidades esperadas— reflicten as propiedades das expectativas matemáticas. Finalmente, asumindo que o axente posúe información completa, é posible determinar as solucións do sistema que corresponden a un comportamento racional segundo este modelo.

A Síntese de Samuelson

Samuelson foi unha figura clave no desenvolvemento dunha nova corrente marxinalista que combinou varios elementos: a teoría marxinalista da empresa, a apelación ao equilibrio xeral como método de análise, a síntese neoclásica en macroeconomía e a teoría do crecemento agregado. Esta corrente converteuse no núcleo da escola de pensamento económico dominante na era moderna. O principio fundamental que Samuelson pretendía establecer era que a economía podía converterse nunha ciencia exacta. Para iso, partía dunha serie de supostos fundamentais, como a existencia de preferencias individuais independentes das dos demais individuos, así como a convexidade das preferencias respecto aos cambios nas cantidades consumidas dos distintos bens. Do mesmo modo, asumía a convexidade das técnicas de produción respecto ás cantidades empregadas dos distintos medios de produción.

Samuelson tamén partía da asunción do comportamento do homo economicus, excluíndo a posibilidade de rendementos crecentes a escala, tanto no consumo como na produción. Esta representación da economía supón unha simplificación extrema da realidade, xa que transforma o axente económico nun maximizador monodimensional. Así mesmo, ignora as complexidades propias do comportamento humano e a incerteza que afecta a todos os aspectos da vida económica real.

A Microeconomía Marshalliana da Escola de Chicago

Esta escola estivo dominada dende finais da década de 1940 por Friedman e os seus discípulos. A docencia e a investigación teórica estaban dominadas por unha análise do equilibrio entre oferta e demanda nun mercado illado, así como por un equilibrio de mercado determinado pola igualdade entre o salario real e a produtividade marxinal do traballo, que se asume decrecente. A suposición requirida para obter o equilibrio do consumidor e do produtor —utilidade e produtividade marxinal decrecentes— é adoptada sen discusión.

A visión da economía segundo Robbins define a economía como “a ciencia que estuda o comportamento humano como unha relación entre fins e medios escasos, que terían usos alternativos”. Segundo Stigler, só existe unha teoría do comportamento humano: a teoría da maximización da utilidade. A introdución de novos argumentos na función de utilidade foi realizada por Akerlof, quen incorporou o elemento da reputación. Posteriormente, Akerlof e Kranton propoñen encarnar a identidade do axente dentro do modelo tradicional de comportamento racional.

As Novas Teorías da Empresa

As novas teorías da empresa. Coase subliñou en 1937 que as transaccións de mercado teñen un custo para os participantes: é necesario recoller información e buscar outra parte disposta a intercambiar e negociar sobre prezos e outras condicións. A empresa permite, por simplificación, reemprazar a negociación sobre todos os aspectos do proceso produtivo cunha organización baseada no mando e, polo tanto, reducir drasticamente o número de transaccións necesarias.

Con todo, cando o tamaño da empresa crece, a súa organización interna comeza a ser cada vez máis complexa e, por tanto, menos eficiente. Unha resposta diferente en relación ao porqué da existencia da empresa é proporcionada polos economistas radicais, que se centran nas relacións económicas de poder. Marglin mantén que a superioridade da empresa, en particular da grande empresa, como forma de organización da produción está baseada en eleccións tecnolóxicas, como a produción en masa de bens estandarizados. Segundo Marglin, a liña tecnolóxica da produción en masa de produtos estandarizados prevalece porque este enfoque favorece a apropiación do excedente por parte das clases dominantes, grazas ao control sobre o proceso produtivo a través da forma organizativa do mando e a división do traballo dentro da empresa.

As ideas de Marglin foron criticadas polo historiador económico Landes, quen sinala que a empresa moderna prevalece sobre os talleres artesáns porque permite unha redución de custos mediante a explotación das economías de escala estáticas e dinámicas, que se obteñen a través da división do traballo no proceso produtivo e da introdución da maquinaria.

O crecemento do tamaño das empresas leva a outra pregunta: quen as controla? Berle e Means sinalaron unha nova forma de sociedade, o managerial capitalism, caracterizado pola separación entre propietarios e xestores. Nunha etapa inicial, o competitive capitalism, prevalecen pequenas empresas dirixidas polos seus propios propietarios. Co ascenso das grandes empresas, a propiedade está subdividida entre moitos pequenos accionistas, e os xestores da empresa asumen as responsabilidades estratéxicas.

Un aspecto sinalado por Leibenstein é a chamada ineficiencia X, segundo a cal as ineficiencias relativas ao uso óptimo dunha tecnoloxía poden deberse a incapacidades na dirección, falta de motivación entre os traballadores e a calidade inferior dos inputs produtivos. Labini e Bain desenvolveron a teoría do oligopolio, considerada como a forma común de mercado. As empresas presentes no mercado están parcialmente protexidas da competencia de novas empresas entrantes por barreiras de entrada, e as empresas xa activas no mercado benefícianse de ganancias por encima do nivel de competencia.

Teoría de Xogos e Organización Industrial

Teoría de xogos e teoría da organización industrial. O máis habitual é que o elemento de superioridade da teoría de xogos demóstrese polo feito de que permite a análise do comportamento estratéxico, no que o axente trata de considerar as reaccións dos demais ás súas eleccións. Esta diferenza resulta especialmente relevante no caso do oligopolio, como ocorre na teoría de Labini e Bain.

En relación aos aspectos técnicos da teoría de xogos, cómpre mencionar dúas técnicas de análise: a representación dos xogos en forma estratéxica ou normal, e en forma estendida. Tanto os xogos estáticos, con movementos simultáneos, como os dinámicos, con movementos en secuencia, poden representarse dunha ou doutra maneira.

Un equilibrio de Nash é o resultado —un par de eleccións— no cal cada xogador non pode mellorar a súa situación dada a elección doutro xogador. Cada xogo pode ter varios equilibrios de Nash, ou ningún; ademais, o equilibrio pode non ser óptimo en termos de Pareto, como ocorre no dilema do prisioneiro. Os equilibrios de Nash corresponden a xogos non cooperativos.

Os xogos en forma estendida son secuencias por natureza: cada xogador móvese cando coñece o movemento do xogador precedente, pero tamén sabe o conxunto de resultados posibles de cada sucesivo movemento. Cada elección denomínase nodo. A teoría de xogos baséase no utilitarismo, asumindo que cada xogador ten como obxectivo acadar o seu mellor resultado, e que as súas eleccións altruístas ocasionais non afectan as decisións maximizadoras doutros axentes utilitaristas e egoístas.

Os eidos da economía experimental e os torneos de informática orixináronse do estudo empírico deste tipo de problemas. Os resultados destes estudos indican que o comportamento dos axentes reais, abertos á posibilidade de cooperación, é moito máis complexo que o racional e egoísta modelo do homo economicus. Finalmente, a teoría de xogos require que as regras do xogo sexan especificadas con absoluta precisión, pois o resultado pode cambiar mesmo con pequenas variacións destas regras.

A Macroeconomía da Síntese Neoclásica

A macroeconomía da síntese neoclásica. Os economistas da síntese neoclásica adoptaron elementos keynesianos, especialmente no eido das políticas, dentro da estrutura analítica marxinalista. Porén, os monetaristas e os economistas das expectativas racionais rexeitaron a teoría keynesiana, considerada contraditoria coa estrutura analítica marxinalista sobre o valor e a distribución, defendendo que os mercados funcionan correctamente tanto no curto como no longo prazo.

Os post-keynesianos propoñen os elementos distintivos do pensamento keynesiano, como a importancia da incerteza e o papel da demanda efectiva, mantendo que o mercado incorre en crises e períodos de estancamento que requiren da intervención pública sistemática para unha administración activa da economía.

Moitos economistas adoptaron certas ideas de Keynes sobre a oportunidade dos investimentos públicos para apoiar a demanda e contrarrestar o desemprego, aínda que non quixeron abandonar a teoría marxinalista do valor e da distribución que constituía a base da súa formación académica. A idea dun orzamento equilibrado de media ao longo dun ciclo económico, en lugar de anualmente, xa era aceptada por diversos economistas norteamericanos. O que parecía contraditorio para os fundamentos da teoría aceptada era a idea do desemprego persistente.

Así, a teoría keynesiana foi reinterpretada para encaixar na estrutura analítica marxinalista; por outra banda, supoñéndose ad hoc, introduciuse a rixidez á baixa dos salarios dentro do núcleo da teoría marxinalista do valor, abrindo a posibilidade de desemprego no seu contexto.

O Modelo IS-LL (IS-LM)

En 1937, Hicks propuxo o chamado modelo IS-LL (ou IS-LM), que traslada a teoría keynesiana aos termos máis tradicionais dun modelo simplificado de equilibrio xeral de tres mercados: bens, diñeiro e activos financeiros (de feito, un mercado de bens e outro de activos financeiros). O mercado de bens está en equilibrio cando a oferta, é dicir, a produción, é igual á demanda agregada, e o mercado monetario está en equilibrio cando a oferta e a demanda de diñeiro son iguais. Segundo a suposición de diñeiro esóxeno, a oferta monetaria é determinada polas autoridades monetarias. A demanda de diñeiro é a suma de dous compoñentes: a demanda para realizar transaccións, función crecente do ingreso, e a demanda especulativa, na que Keynes se centrou, considerando a elección entre diñeiro e activos financeiros, relacionada coa riqueza e o tipo de xuros, que é unha función decrecente.

Hicks propuxo un acordo entre a teoría monetaria de Keynes, caracterizada pola demanda especulativa de diñeiro, e a teoría tradicional que basea a determinación do tipo de xuros na demanda e oferta de préstamos, a teoría dos fondos prestables. Esta combinación híbrida distorsiona, porén, a teoría keynesiana, que se centra nas eleccións financeiras en relación á asignación do stock de riqueza no curto prazo, influenciada máis polas expectativas que polo nivel e cambio do tipo de xuros, e perde a distinción cualitativa entre demanda de diñeiro para transaccións e demanda de liquidez.

Dada a oferta de diñeiro, o sistema de ecuacións determina o nivel de equilibrio da taxa de xuros e do ingreso, e polo tanto do emprego, que neste modelo, como no de Keynes, non corresponde ao pleno emprego.

Modigliani e o Mercado Laboral

Modigliani estendeu o modelo IS-LL para considerar explicitamente o mercado laboral. Como en outros mercados, no mercado laboral os cambios nos prezos tenden a equilibrar a demanda e a oferta. Nun mercado laboral competitivo, en presenza de desemprego, o salario monetario redúcese, poñendo en funcionamento dous mecanismos de axuste. O primeiro, propio da teoría marxinalista, considera que a caída do salario nominal provoca unha caída do salario real, o que leva a economía cara ao pleno emprego. O segundo, o efecto “Pigou”, baséase no incremento do valor real dos balances monetarios das familias cando a redución dos salarios monetarios induce unha caída maior nos prezos que nos salarios reais.

Para obter un resultado keynesiano, hai que introducir un obstáculo ao libre funcionamento do mercado laboral. Modigliani resaltou a natureza non competitiva do mercado laboral debido ao poder de negociación dos sindicatos, que determinan a rixidez á baixa dos salarios. Así, a teoría keynesiana aparece como un caso particular da teoría marxinalista, abrindo a posibilidade de recoñecer a utilidade da intervención pública na economía e amosando a importancia das reformas laborais que fagan os salarios máis reactivos ao desemprego, coñecidas como políticas de axuste fino.

Na teoría keynesiana, a política fiscal afecta o ingreso e o emprego mediante a reacción inmediata do consumo ao incremento inicial do ingreso, poñendo en marcha o mecanismo do multiplicador. Porén, Modigliani e Friedman sostiveron que o consumo depende principalmente do ingreso a longo prazo e da riqueza, sendo relativamente insensible ás variacións a curto prazo do ingreso, como as inducidas polas políticas fiscais keynesianas. O modelo Mundell-Fleming é unha ampliación do modelo IS-LL de Hicks que inclúe ecuacións para importacións, exportacións, fluxos de capital e a condición de equilibrio da balanza de pagos. Este modelo emprégase para analizar os efectos das políticas fiscais e monetarias.

A reacción monetarista á síntese neoclásica centrouse máis nas diferenzas no eido das políticas que nas teóricas. Mentres que os “keynesianos” favorecían políticas monetarias e fiscais activas para combater o desemprego, os monetaristas criticaban a intervención pública como inútil e mesmo prexudicial, considerando que é fonte de inflación. A síntese neoclásica está condenada a perder, pois as apelacións ás imperfeccións do mercado acaban por ser xustificacións ad hoc que apoian políticas intervencionistas para tentar regular a traxectoria da economía, contradicindo a propia natureza da economía de mercado. Como resultado, ocúltanse os defectos básicos do enfoque marxinalista: os problemas non resoltos da súa teoría do valor e da distribución, o seu irrealismo por non recoñecer a incerteza keynesiana e o papel fundamental desta para comprender o funcionamento dos mercados financeiros.

A Curva de Phillips

A curva de Phillips. A intervención política directa dirixida a reducir o desemprego pode favorecer un incremento dos salarios monetarios e, a súa vez, causar inflación. Este efecto podería ser explicado en termos do poder de negociación dos traballadores, como suxire Marx, ou en termos do mecanismo tradicional da demanda e da oferta no mercado laboral.

Asumindo un mercado laboral en equilibrio cando os salarios nominais non varían, parece razoable que un movemento positivo dende o equilibrio (redución da taxa de desemprego superior a 0 derivado da existencia de rixideces e friccións no mercado laboral) xera un incremento nos salarios nominais: canto máis rápido sexa o movemento, máis grande será o incremento. O trade-off entre desemprego e a ratio de crecemento dos salarios monetarios foi indicada por primeira vez por Phillips, que investigou sobre a pauta dos salarios monetarios ingleses entre 1861 e 1957.

A curva decrecente representa unha relación inversa que, para os economistas da síntese neoclásica, constitúe un conxunto de posibles eleccións. A curva de Phillips permite establecer límites ás políticas expansionistas keynesianas, posto que xeran inflación. En todo caso, despois das crises do petróleo da década de 1970, houbo unha evidente redución da significancia da curva de Phillips, debido a que a inflación foi inducida polo incremento do petróleo. A curva de Phillips orixinal centra a súa atención na relación entre desemprego e o crecemento dos salarios nominais, polo tanto ignora o efecto dos salarios nos prezos e, consecuentemente, dos prezos nos salarios. A validez da curva de Phillips é, polo tanto, limitada ao curto prazo e máis recentemente incluso para o curto prazo.

Teorías do Crecemento

Robert Solow e o Crecemento Exóxeno

Teorías do crecemento. Robert Solow. Consiste en engadirlle unha función de produción agregada neoclásica na cal o nivel de ingreso é función das cantidades de capital e traballo utilizadas no proceso de produción. Esta función baséase nas seguintes restricións:

1. Os ingresos crecen (continuamente) cando as cantidades utilizadas de traballo e/ou capital soben, pero con incrementos decrecentes.
2. O crecemento do capital está determinado polos investimentos, e o crecemento da forza de traballo polo crecemento da poboación (esóxena).
3. Os aforros e os investimentos son iguais, e quedan iguais ao longo do tempo.
4. A oferta de traballo tamén crece ao mesmo ritmo que a demanda de traballo.
5. Os investimentos dependen do aforro, o cal depende do ingreso, segundo unha propensidade marxinal a aforrar que se mantén constante ao longo do tempo.
6. O salario real é igual á produtividade marxinal do traballo, e a taxa de xuros é igual á produtividade marxinal do capital.
7. A suposición de mercados competitivos asegura un equilibrio de pleno emprego. Isto significa que a taxa de crecemento garantida é igual á taxa natural.
8. Asúmese que non hai rendementos crecentes nin decrecentes, polo que o produto asígnase sen residuos ás dúas clases sociais, capitalistas e traballadores.
9. O progreso técnico é introducido como exóxeno.

Romer e o Crecemento Endóxeno

Romer estendeu o modelo básico de Solow para considerar o progreso técnico como endóxeno, a través da introdución de rendementos crecentes a escala ou de mecanismos de learning by doing, que permiten o reforzamento do capital humano para determinados insumos físicos de traballo.