Euskarazko Fonetikaren Oinarriak: Kontzeptu Gakoak

Hots Motak

Afrikatuak

Afrikatuak hots trabariak dira. Hau da, ekoiztu nahi dugun hotsa trabaria denean diogu, aireak trabaren bat edukitzen duelako bidean. Hots afrikatuek hasieran ahots-bidean hersketa bat dute, baina ez da herskarien modukoa, ez baita bat-bateko leherketa edo hersketa bat. Afrikatuen kasuan, hersketa poliki gauzatzen da. Euskarazko [ts], [tz] eta [tx] igurtzia txistukaria da, eta horregatik entzuten ditugu s, z, x hotsak amaieran.

Albokariak

Kontsonante bat ahoskatzean, airea ahoaren albo batetik edo bietatik irteten denean diogu hots hori albokaria dela. Mihia hobietan dago. Traba badago, baina airea pasatzen da. Euskaraz ozen albokariak: [l], [ll].

Apikariak

Mihiaren puntarekin ekoizten den hotsa da.

Lepokariak

Mihi-lepoarekin ekoizten diren hotsak.

Belarrak

Ahosabai bigunaren eta mihiaren arteko hersketa edo estutze bidez ekoizten diren hotsak dira.

Biezpainkariak

Ezpainen arteko hersketaren bidez ebakitzen diren hotsak dira.

Ezpain-hortzkariak

Beheko ezpaina eta goiko hortzen artean gertatzen denean ahoskunea.

Bokalak

Aire-etorriari traba gutxien egiten dion hotsa da. Hots irekienak direla esaten da, eta a bokala da irekiena. Hots hauek mihiaren posizio bertikal edo horizontalaren arabera itxiak (goikoak), erdi-irekiak (artekoak), irekiak (behekoak) izan daitezke. i eta u bokaletan mihia gorago iristen da (posizio bertikala), eta posizio horizontalari dagokionez, mihiaren posizioaren arabera bokalak aurrekoak, erdikoak edo atzekoak (belarrera hurbilduak) izango dira. Ezpainen biribiltasunari kontuan hartu behar zaio: borobiltzea ohikoagoa da atzeko bokaletan; zenbat eta bokal itxiagoa izan, ezpainen irekidura ere txikiagoa da.

Bustidura edo Palatalizazioa

Bi motatako bustidurak bereizten dira:

• Asimilaziozko palatalizazioa (adibidez, makila): i goiko bokalak edo j bere irristariak ondorengo hots horzkari edo hobikariak palatalizatzen ditu.
• Palatalizazio adierazgarria (adibidez, zuzen edo xuxen).

Dardarkariak

Organo artikulatzaileek arin egin behar dute dar-dar. Bi motatako dardarkariak bereizten dira:

• Dardarkari hobikaria: Mihiaren aurrealdeak hortz-hobietan erreboteak egiten dituenean sortzen da.
• Dardarkari ubularra: Ubula artikulatzaile aktiboa izango litzateke, mihiaren atzealdearen kontra dar-dar egiten baitu.

Glotis

Laringean dauden ahoskorden arteko tartea da glotisa.

Igurzkariak

Ahoskatzeko biriketatik datorren aire-etorriari oztopoa jartzen zaio, baina oztopo hori ez da erabatekoa. Hots hau ekoiztean, airea ez da eteten.

Espektrograma

Hotsaren osagaiak maiztasun-eskalak eta denboran zehar erakusten dituen irudia.

Hortzkariak

Mihiaren aurrealdearen eta goiko hortzen artean ekoizten den hotsa da. Hortzkaritasuna adierazteko diakritikoa erabiltzen da.

Hobikariak

Mihiaren punta hobietara hurbiltzen denean ekoizten den hotsa da.

Sabai-aurrekoak

(Ez da definiziorik ematen jatorrizko testuan).

Sabaikariak

Mihiaren enborraren eta aho-sabaiaren artean ekoizten den hotsa da.

Hurbilkariak

Organo artikulatzaileen arteko tartea handiegia da igurtzia sortzeko, baina nahikoa ahoskunea hautemateko. Artikulatzaileak elkarrengana hurbiltzen dira, baina ez nahikoa hersketa gertatzeko.

Ozenak

Ondo entzuten diren hotsak dira, bokalak batez ere. Baina sudurkariak, albokariak eta dardarkariak ere sartzen dira sail honetan.

Txistukariak

(Ez da definiziorik ematen jatorrizko testuan).

Sudurkariak

Ahosabai bigunak eta aho-gingilak sudurrerako bidea irekita uzten dutenean, hots sudurkariak ekoitziko dira. Kontsonante sudurkarietan, eten bat gertatzen da ahots-bidean, espainetako (m), ezpain-hortzetako (anfibio), hortz-hobietako (n), sabaiko (ñ) edo sabai biguneko (hanka) hersketan irauten duen bitartean. Aldi berean, airea sudurretik etengabe ateratzen da. Espektrogrametan kontsonante sudurkariak bokalen oso antzeko agertzen dira, intentsitate ahulagoarekin.

Transkripzio Fonetikoak

Ahoskera islatzeko helburuarekin sortutako idazkera da.

Ttak

Ukipen bakar batez ekoiztutako hotsa. Mihi-puntak labur jotzen du hortz-hobietan, eta jarraian kentzen da.

Ubularrak

Mihia eta ahogingilaren artean airea estutuz ekoizten direnak.

Alofonoak

Hiztun arruntak hautematen ez dituen hots-aldaerak dira. Adibidez, euskaraz ez dira berdin ahoskatzen d eta bere alofonoa den d. Ikus dortoka eta hedatu hitzak. Lehenengoa herskaria da, eta bigarrena hurbilkaria, ingurune jarraituan dagoelako, bokal artean alegia. d hauek ez dute estatus bera, bata nahi gabe ekoizten dugulako, testuinguruak bultzatuta, eta bestea nahita.

Fonema

Hiztunak hautematen dituen hotsak dira, buruan ditugunak, alegia.

Ahoskordak

Laringean ditugun triangelu-itxura duten tolesdurak dira. Ireki eta itxi egiten dira ahotsa sortzeko. Dardara egiten dute. Luzatu egiten dira tentsioan daudenean, eta laburtu erlaxatuago daudenean.

Aire-Etorri Mekanismoak

Biriketatik kanporantz doan aire-etorriaz ekoizten dira hotsak (birika-mekanismoa): biriketatik airea botatzen da, ahoskordek dar-dar egin dezakete (ahostuna edo ahoskabea), sudurrerako bidea itxita edo irekita egongo da (ahokariak edo sudurkariak), glotis gaineko ahots-bidean traba gertatzen bada edo ez (ozenak edo trabariak)...

Aho-Gingila/Ubula

Sabai bigunaren azkenean, zintzilik dagoen luzakinari deitzen zaio. Hizketa-hotsen ekoizpenean nahiko organo garrantzitsua dugu, izan ere, hots sudurkari eta ahokariak bereizteko aho-gingilaren posizioa ezinbestekoa baita. Hots sudurkarietan aho-gingila jaitsi egiten da, eta ahokarietan igo egiten da.

Sabai Biguna

Hots ahokarietan biriketatik datorren aireari sudurreko bidea ireki edo ixten diona. Sabai bigunak faringearen atzeko pareta ukitu eta sudurreko bidea ixtean, hots ahokariak ekoizten dira, eta faringetik aldenduta, eta sabai bigunaren eta faringearen atzeko aldearen arteko bidea irekita dagoenean, hots sudurkariek ekoiztuko dira.

Ahostuntasuna

Ahots-kordek dardara egiten badute, ahostuna izango da; bestela, ahoskabea.

Ahoskera

Organo artikulatzaileek, elkarrengana hurbiltzean edo elkar ukitzean, ahots-bidea nola moldatzen duten adierazten du.

Ahoskunea

Hizketa-hotsen ekoizpenean, biriketatik kanporantz datorren aireari bidea gehien estutzen zaion gunea da. Adibidez, [p] ahoskatzeko, ezpainak elkar ukitzen dute, eta aire-etorria erabat gelditzen da, hau da, hersketa jasaten du.