Euskal Literaturaren Historia Laburra: Idazle Klasikoak

Euskal Literaturaren Historia Laburra: Idazle Klasikoak

Frantzisko Xabier Munibe

Peñafloridako Kondea (1729-1785)

Azkoitian jaio eta Bergaran hil zen 55 urterekin. Goi mailako pertsona bat zen.

Frantzisko Xabier Munibe Idiakez, Peñafloridako kondea, idazle, musikari, politikari eta zientzialaria izan zen.

Frantzisko Xabier Munibek musika- eta antzerki-lan ugari idatzi zituen.

Zergatik da garrantzitsua?

• Euskal antzerkigintzan euskeraz idatzi zuen lehen opera.
• Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu zuten 1765ean, espainiar estatuko lehenengo elkarte ilustratua.

Lanak:

Antzerkigintza:

• El borracho burlado
  • Koediazkoa
  • Euskeraz eta gazteleraz egina

Pedro Ignazio Barrutia (1682-1759)

Aramaion jaio zen eta Arrasaten hil zen.

1701ean udal eskribauaren kargua hartu zuen eta 1753. urterarte aritu zen.

Ikasketen datuak ezezagunak dira, baina komeni zen datuak agertzea jendeari berari buruzko galderak erantzuteko.

Euskal literaturan garrantzitsua da hego Euskal Herrian euskaraz idatzitako lehen antzerki lana idatzi zuelako.

Gabonetako ikuskizuna (1897an argitaratua), Arrasateko bizimoduaren pasadizoak uztartu nahi ditu eta mezu erlijiosoak ageri dira. 3 atal ditu:

• • Planteamendua
  • Bekatuaz eta bekatariez gogoeta
  • Bekatariaren konbertitzea

Txomin Aguirre (1864-1920)

Ondarrun jaio zen ekonomia maila apaleko familia batean.

Txomin Aguirre gizon apal, zintzo eta jatorra zen.

Lehen ikasketak herriko eskolan egin zituen (gurasoek dirurik ez, orduan ezin omen zen herritik irten).

Gasteizen filosofia eta teologia ikasi zituen.

Hiru ezaugarri osatu zuten bere pentsaera: Euskaltzaletasuna, Abertzaletasuna eta Kristautasuna.

Hiru liburu idatzi zituen:

• Auñamendiko lorea (1897)
• Kresala (1906)
• Garoa (1912 Durangon)
  • Nekazal giroan kokatua
  • Oñatiko uribarri auzoan dago kokatua
  • Euskal baserri eta mendiaren mundu idealizatua / bestetik hiri mundua
  • Ez dago pertsonaien arteko gatazkarik
  • Narratzailea orojakilea da

Kirikiño (1866-1920)

Mañariako "Etxanoa" etxean jaio zen.

Euskara irakaslea, poeta, kazetaria, euskal idazlea, kantuen letren egilea eta hizlari nekaezina izan zen.

Bizkaiko foru aldundiko Euskarako katedran ere jardun zuen, Resurrección Maria Azkue-ren ordez.

Bizitzan zehar Ebaristo Bustintza Mañarian, Durango, Almasan, Madrilen, Bilbo eta Zumelagan bizi izan zen, eta Zumelagan hil egin zen.

Liburuen ezaugarriak:

• Ez zuen libururik argitaratu.
• Liburu ulergarriak egiten saiatzen zen.
• Joera garbizalea ez erabiltzea, hau da, XX. mendeko abertsaletasunaren ondorioz egindako literaturaren eta euskal hizkuntzaren berregitearen kontra.
• Idazlan errazak, laburrak eta atseginak, hau da, kalitate handikoak.
• Gertaera errealen eta fantasiaren nahasketak.
• Hizkera errikoia.

Liburuak:

• Abarrak, (Bilbo 1918) (21 ipuinek osatutako bilduma)

Joanes Leizarraga (1506-1601)

Beskoitzen (Behe Nafarroako herrialde batean) jaio zen 1506. urtean eta 1601. urtean hil zen Lapurdiko Bastidan (76 urterekin).

Leizarragak ez zituen obra horiek egin, baizik eta itzuli egin zituen.

Hiru obra itzuli zituen (latinetik euskarara):

• Kalendra (egutegi erlijiosoa 16 orrikoa)
• ABC edo Christinoen Instructionea (ume eta nerabeentzat. 4 kapitulutan banandua: sarrera, gramatika, aritmetika eta kristautasuna.)
• Biblia berria

Joanes Leizarraga garrantzitsua izan zen itzultzailea zelako.

Juan Antonio Moguel (1745-1804)

Eibarren jaio zen eta Markinan hil zen 59 urterekin.

Euskal literaturako idazle ospetsua, apaiza, hizkuntzalaria izan zen.

Garrantzitsua izan zen hainbat liburu erlijioso euskaratu zituen Bizkaierara eta Gipuzkerara, haien artean:

• Konfesio ona (1803. urtean)

Literaturan: “alegiak” (1980-1995) - “peru abarca” (1802)

Peru Abarca

• Peru Abarca: lehen eleberria euskeraz idatzia, garai hartako ohiturena. (lehenengo eleberria)
• Peru Abarca: baserritarra, euskalduna, euskara aberatsekoa eta erlijiosoa.

Helburua:

• Euskera, baserria eta kristautasuna (prosa utilitarioa)

Bizenta Moguel (1782-1854)

Azkoitian (Gipuzkoan) jaio zen eta Abandon hil zen 72 urterekin.

Bere osabak latina eta literatura lantzen lagundu zion.

Lehen emakume idazleia izan zen euskeraz idatzitako liburuagatik “ipuin onak”

• Garrantzitsuena
• Gipuzkoeraz idatzia dago.
• Euskerazko lehen fabula liburua.

Alegiak: Fabula liburuak dira non animaliak dira protagonistak.

Martzelino Soroa (1848-1902)

Donostian jaio zen eta Donostian hil zen 54 urterekin.

Antzerkigilea, kazetaria eta idazlea izan zen.

Bere libururik garrantzitsuena “Iriyaren Sartzuela” zen.

• Gaztelaniaz idatzia zegoen baina tarte batzuk euskeraz idatziak.
• Arrakasta handia izan eta euskeraz idazten hasi zen.

Bi antzerki argitaratu zituen:

• Gabon
• Au ostatuba

Resurrección Maria de Azkue (1864-1951)

Lekeition jaioa eta Bilbon hil zen 87 urterekin.

Euskal hizkuntzalaria izan zen.

Euskaltzaindiaren sortzailea izan zen.

• Euskera
  • Batu
  • Hobetu
  • Zaindu
  • Zabaldu
  • Aztertu

Zartzuela, opera eta oratorioak ere idatzi zituen:

• Ardi galdua garrantzitsuena:
  • 1918. urtean argitaratu zen.
  • Euskara batueraren lehen proposamena izan zen.