Euskal Literatura: XVI-XIX. Mendeak eta Ipuin Analisia

Euskal Literaturaren Historia (XVI-XIX. Mendeak)

XVI. Mendea (Errenazimentua / Berpizkundea)

Testuingurua: Erreforma Protestantea eta Kontraerreforma. Inprentaren agerpena, lehen euskarazko testuak idazten eta argitaratzen hasi ziren.

Bernat Etxepare (1545)

Lehen euskarazko liburua.

Obra: Linguae Vasconum Primitiae.

Garrantzia:

• Lehenengo euskarazko liburua (inprimatua).
• Hainbat genero: erlijioa, poesia, autobiografia, hizkuntzaren defentsa.
• Euskararen zabalkundea aldarrikatzen du.

Joan Perez Lazarraga (1567-1602 artean)

Obra: Lazarragaren eskuizkribua.

Ezaugarriak:

• Arabako euskalkian idatzia.
• Nobela pastoral bat, mitologia eta amodiozko istorioak nahastuz.

Joannes Leizarraga (1571)

Erlijiozko literatura.

Obra: Testamentu Berria.

Garrantzia:

• Lehen itzulpen biblikoa euskaraz. Nafarroako Joana III.ak aginduta (Protestantismoa zabaltzeko).
• Lapurtera klasikoaren oinarriak finkatu zituen.

XVII. Mendea (Barrokoa eta Erlijio Literatura)

Testuingurua: Katolizismoaren eragina, euskarazko literatura erlijiosoaren gorakada. Euskara estandarizatzeko saiakerak Lapurdin eta Zuberoan.

Pedro Axular (1643)

Euskal prosaren maisua.

Obra: Gero.

Ezaugarriak:

• Erlijiozko literatura, bizitzaren garrantzia eta heriotzaren aurrean jarrera zuzena izatea.
• Lapurtera klasikoan idatzia, euskara estandarizatzeko eredu bihurtu zen.

Beste autore batzuk:

• Arnaud Oihenart (1657): Notitia utriusque Vasconiae, euskal historian aitzindari.
• Juan de Tartas (1666): Erlijiozko testuak zubereraz.

XVIII. Mendea (Ilustrazioa eta Larramendismoa)

Testuingurua: Ilustrazioaren ideiak zabaltzen hasi ziren, baina euskarazko literatura oraindik erlijioso eta didaktikoa zen.

Manuel Larramendi (1690-1766)

Gipuzkera literarioa.

Obrak:

• El Imposible Vencido. Arte de la Lengua Bascongada (1729): Euskararen lehen gramatika.
• Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín (1745).

Garrantzia:

• Euskararen defentsa: “Euskara ez da primitiboa, hizkuntza osoa da.”
• Gipuzkera literarioa garatu zuen.

XIX. Mendea (Erromantizismoa eta Euskal Pizkundea)

Testuinguru historikoa: Gerra Karlistak, euskal nazionalismoaren lehen aztarnak.

Testuinguru kulturala:

• Erromantizismoa: Herri kultura, folklore eta hizkuntza biziberritzeko interesa.
• Euskal Pizkundea: Literatura eta euskara berreskuratzeko mugimendua.

Euskal Pizkundea eta Lore Jokoak

• 1851, Urruña: Lehen Lore Jokoak (euskal literatur lehiaketak).
• 1879, Elizondo: Euskal literatura eta bertsolaritzaren sustapena.

Idazle nagusiak eta haien lanak:

1. Bizkaiera literarioa: Lehen euskal eleberria.

   • Juan Antonio Moguel (1880): Peru Abarka.
   • Lehen euskal eleberria.
   • Herri hizkera eta satira soziala.

2. Lirika (Poesia eta Bertsolaritza):

   • Pier Topet “Etxahun”: Bertsolari eta koblakaritza.
   • Joxe Mari Iparragirre: Gernikako Arbola, euskal ereserki bilakatu zen.
   • Indalezio Bizkarrondo “Bilintx”: Erromantizismoa, Behin batian Loyolan.

3. Euskal Nazionalismoaren eta Mitologiaren Agerraldia:

   • Agosti Xaho: Azti Begia (1834), euskal mitologia eta nazionalismoaren lehen urratsak.

Euskalki Literarioak (Euskara Batua baino lehen)

• Lapurtera klasikoa: Axular, Leizarraga.
• Zuberera: Tartas, Oihenart.
• Gipuzkera literarioa: Larramendi, Axularrek ere eragina izan zuen.
• Bizkaiera literarioa: Moguel (Peru Abarka).

Ipuin Analisia: "Bagdadeko morroia"

1. Sarrera

Aztertuko dugun ipuina Fez hiriko kanpoaldean bizi zen neskatxa baten istorioa kontatzen du. Kontakizuna amodiozko istorio bat da, baina aldi berean, adimenaren eta iruzurraren arteko borroka ere bada. Narrazio honek istorio klasikoen antza du, non boterearen gehiegikeriek eta azkartasunak garrantzi handia duten.

2. Protagonistak eta Argumentua

Ipuineko protagonistak hiru dira:

• Neskatxa: ederra, zintzoa eta bihotz leiala duena.
• Gameluzaina: neskatxaren maitea, egoera apalean bizi den mutila.
• Kalifa: boteretsua eta maltzurra, neskatxaren edertasunaz jabetu eta beretzat nahi duena.

Neskatxak gameluzain xume batekin amodioa du, baina kalifak haren berri izan eta bere emazte bihurtu nahi du. Neskatxak uko egiten dio eskaintzari, eta kalifak tranpa egitea erabakitzen du: bi masusta sartu zorro batean, bata gorria eta bestea beltza, esanez, neskatxak beltza ateraz gero, harekin ezkondu beharko duela. Baina kalifak bi masusta beltz sartzen ditu, iruzur eginez. Neskatxak, ordea, azkar jokatu eta masusta irentsi egiten du, irtenbide bakarra zorroan geratu dena begiratzea dela esanez. Horrela, bere askatasuna berreskuratzen du, kalifaren maltzurkeria agerian utziz.

3. Konparaketa

Ipuin honetan neskatxaren adimena eta bizirauteko gaitasuna azpimarratzen dira, eta horrek hainbat ipuinekin antzekotasunak ditu.

• "Erle begiak" ipuinean bezala, protagonistak bere burua erabiltzen du arazoari irtenbide bat aurkitzeko.
• "Bagdadeko morroia" ipuinean bezala, botere gehiegikeria dago, baina protagonistak ausardiaz eta azkartasunez jokatuz bere burua salbatzen du.

4. Alde Onak eta Txarrak

• Alde onak:
  • Neskatxaren azkartasuna eta erabaki azkarra, pertsonaia sendoa erakusten du.
  • Istorioak intriga eta tentsioa mantentzen du, irakurlea harrapatuz.
  • Mezua positiboa da: adimenarekin injustiziaren aurka egin daiteke.
• Alde txarrak:
  • Kalifaren gehiegikeria eta iruzurra agerian geratzen diren arren, horrelako botere-harremanek emakumeen ahulezia azpimarratu dezakete.
  • Istorioaren amaiera azkarra da, eta agian gehiago garatu zitekeen.

5. Ondorioa

Ipuin honek irakurketa atsegina eskaintzen du, adimenaren eta justiziaren gailentasuna erakutsiz. Boterearen gehiegikeria eta erresistentziaren balioa lantzen ditu, eta horregatik gomendagarria da, batez ere gazteei, baliabide gutxirekin ere irtenbideak bilatu daitezkeela erakusten baitu. Beraz, kontakizun hau interesgarria eta irakasgarria da, eta euskal ipuin klasikoekin batera irakurtzea gomendatzen dugu.

GALDERAK

• "Ispiluan", zer da islatzen duena?

  "Ispiluan" hitzak "ispiluan" esan nahi du, hau da, ispiluan islatzen den irudia edo errealitatearen isla bat. Istorioaren testuinguruaren arabera, pertsonaia batek bere burua edo barneko sentimenduak islatzen ikusten ditu, edo, beharbada, gezurrezko edo idealizatutako irudi bat agertzen da.

• "Gauaz parke batean", ze ideia argitu nahi digu?

  "Gauaz parke batean" izenburuak giro lasai edo misteriotsu bat iradoki dezake. Bakardadea, hausnarketa edo, agian, zerbait magikoa edo arriskutsua gertatzeko aukera azpimarra dezake. Ideia nagusia parke bateko gaueko giroan oinarritzen da, eta horrek beldurra, nostalgia edo askatasuna transmititu dezake.

• "Bihotz zalataria", zergatik dauka izenburu hau?

  "Bihotz zalataria" esamoldeak bihotzaren zalantza edo ezinegona adierazten du. Norbaitek erabaki bat hartu ezin duenean edo bere sentimenduen inguruan dudarik badu, bihotza zalataria izan daiteke. Baliteke istorioak pertsonaia baten borroka emozionala edo erabaki zail bat hartzeko momentua erakustea.

• "Erle begiak", zelan lotu erleekin?

  Erleen begiek egitura berezia dute, konposatuak dira eta ingurunea hainbat modutan ikusten dute. Hortaz, "Erle begiak" izenburuak ikuspegi berezia edo anitza adierazten du. Baliteke norbaitek gauzak modu ezberdinetan ikasteko edo ulertzeko gaitasuna izatea edo, metaforikoki, lanpetuta eta erleen antzera etengabe mugimenduan egotea adieraztea.

• "Begiak itxi zituen", zer gertatu zen begiak ixteko?

  Begiak ixtea hainbat gauzaren seinale izan daiteke: lasaitasuna bilatzea, beldurra sentitzea, sufrimendua ekiditea edo heriotzaren irudikapena. Istorioaren arabera, pertsonaiak atsedena hartu nahi du, ihes egiten du errealitatetik edo, agian, azken arnasa hartzen ari da.

• "Bagdadeko morroia", egin dezakegu patuaren kontra?

  antzinako ipuin bat