Euskal Literatura eta Gramatika: Azterketak eta Historia

Patxi Zubizarretaren "Eztia eta Ozpina": Azterketa

Argumentua eta Pertsonaiak

Patxi Zubizarretaren Eztia eta Ozpina kontakizuna lortzeko zaila den maitasunaren inguruko istorioa da, boterearekin eta azpikeriarekin ere zerikusia duena. Protagonista nagusia neskatxa gazte bat da, Fez hirian bizi dena eta gameluzain xume batez maiteminduta dagoena. Bien arteko maitasuna ederra da, baina kalifa boteretsuak neskarekin ezkondu nahi du. Kalifak trikimailu maltzur bat asmatzen du neska engainatzeko, baina neskak, trikimailu baten bidez, libratzea lortzen du, eta horrek ipuinari ustekabeko bira ematen dio. Hasieran neskatxa kalifaren tranpan eroriko dela pentsatzen dugun arren, bukaeran kalifa engainatzea lortzen du neskak, indartsu aurre eginez.

Indarguneak eta Ahulguneak

Alde batetik, narratzaileak kontakizuna hirugarren pertsonan kontatzen du, erritmo azkar eta jarraituan, elkarrizketaren ondorioz. Ipuinaren indarguneetako bat bi protagonisten arteko kontrastea da: neskatxaren argitasuna eta azkartasuna eta kalifaren maltzurkeria erraz identifika ditzakegu. Kalifak boterea izan arren, ikus dezakegu ezin dituela sentimenduak erosi. Ipuinak maitasuna, boterea eta inteligentzia uztartzen ditu, eta horrek irakurlea harrapatzen du. Idazleak hizkuntza-erabilera argia eta poetikoa darabil, istorioari berezitasuna eta edertasuna emanez. Ipuin labur baten barruan emozio anitz sartzen ditu, eta horrek irakurlea istorioan murgiltzen du.

Bestalde, ipuina ulertzeko erraza da. Hala ere, neskaren azkartasuna ez da argi geratzen azken unera arte. Ipuin laburra izanik, pertsonaien garapena eta sakontasuna mugatu eta murrizten ditu. Gainera, istorioaren argumentua nahiko sinplea da eta bukaera aurreikus daiteke, eta horrek zenbait irakurlerentzat irakurgaia hain erakargarria ez izatea eragin dezake. Ipuin hau ez da guztiz sinesgarria; gaur egun, ezkongaiak ez dira boterearen arabera aukeratzen, ezta zoriaren arabera ere. Izan ere, norbait engainatzea zein erraza den kontura gaitezke.

Ondorioa eta Konparaketak

Amaitzeko, Eztia eta Ozpina gomendatzen dudan ipuin bat da, agian pertsona bati ziria sartzea oso erraza dela irudikatzen duelako edo botereak ez duelako denetarako balio erakusten duelako. Istorio hau interesgarria eta ulerterraza iruditu zait. Batez ere haur eta gazteei zuzenduta dago, baina zenbait heldurentzat ere aproposa izan daitekeela iruditzen zait. Ipuinak boterearen aurrean maitasunak eta justiziak duten indarra eta garrantzia azpimarratzen du, eta horrek irakurlea pentsaraztera bultzatzen du.

Konparaketak eginez:

• Ipuin honetan, neskatoak bere adimena erabiliz gizonaren tranpatik libratzen da, bere askatasuna lortuz. Erle Begiak eleberrian, aldiz, emakume protagonista ez da bera erailtzeko asmoa duen gizonarengandik libratzen, eta indarkeriaren biktima izaten jarraitzen du. Eztia eta Ozpina ipuinean estilo sinple eta zuzenagoa erabiltzen du Zubizarretak; Erle Begiak-ek, aldiz, estilo konplexuagoa du.
• Neska gazteak bere patua aldatzeko ahalegina egiten du, kalifaren trikimailuen aurka borrokatuz. Bere adimena eta azkartasuna erabiltzen ditu bere helburua lortzeko. Bagdadeko Morroian, berriz, morroiak bere patua aldatzeko ahalegina egiten du, baina azkenean konturatzen da ezin diola Heriotzari ihes egin.

Zenbait Testuren Azterketa Puntuala

Ispiluaren Metafora

Funtzioa

Ispiluak, testuan, ilargiaren irudikapen gisa funtzionatzen du. Laborariak uste du emazteak ilargia nahi zuela, eta ispiluan ikusitako ilargiaren isla opari gisa ekartzen dio. Hala ere, ispiluak ez du benetako ilargia islatzen, irudi bat baizik, eta horrek nahasmena sortzen dio emazteari, beste emakume bat ikusten duelakoan.

Irudikatutako errealitatea

Ispiluak errealitatearen irudikapen faltsu bat irudikatzen du. Laborariak uste du ilargia islatzen duela, baina benetan emakume baten irudia besterik ez da agertzen. Horrek erakusten du ispiluak ez duela beti errealitatea modu fidelean islatzen, eta pertsonen pertzepzioak engaina ditzakeela.

Fideltasuna

Ez, testuan ez da errealitatearen irudikapen fidela egin nahi. Ispiluak sortutako nahasmena eta pertsonaiengan eragindako desadostasuna dira kontakizunaren gakoa. Ispiluak errealitatea distortsionatzen du, eta horrek umorezko eta ironiazko efektua sortzen du.

Jon Mirande: Gauaz parke batean

Jon Miranderen testuak itxurak eta benetako izaera kontrastatzen ditu: andere xaharra, itxuraz ahula, erasotzailearen aurka defendatzen da, eta botere-harremanak aldatzen ditu. Testuak estereotipoak hausten ditu eta erakusten du indarra eta mendekua ez daudela adinarekin lotuta.

Begiak Ixtearen Esanahia

Testuan, emakumeak begiak ixteak bere plazerra eta erotismoa areagotzeko ekintza bat adierazten du. Begiak itxiz, bere gorputzaren eta sentimenduen esperientzian murgiltzen da, kanpoko mundutik isolatuz eta bere barneko plazerari erabat emanez. Une horretan, bere gorputza eta emozioak erabat askatzen dira. Begiak itxiz, emakumeak bere barne mundura bideratzen du arreta, eta horrek bere esperientzia sakonago eta intentsoago bihurtzen du.

Izenburuen Azalpena

"Bihotz Salataria"

Bihotz Salataria izenburuak istorioaren muina eta protagonistaren barruko borroka islatzen ditu. Protagonistak agurea hil ondoren lasaituta sentitzen da, baina denborarekin hildakoaren bihotzaren taupadak entzuten hasten omen da. Taupada horiek, hasieran isilak eta ahulak, gero eta nabarmenago bihurtzen dira, eta protagonistaren kontzientzia jaten dute. Azkenean, ezin du jasan erruaren pisua eta taupadek eragindako tortura psikologikoa, eta bere krimena aitortzera behartzen dute. Izenburuak, beraz, kontzientziak eragin ditzakeen ondorioak eta ihes egin ezineko erruak pertsona baten arima nola jaten duen azpimarratzen du.

"Erle Begiak"

Erle Begiak izenburuak taxilariaren begiak erleen antzera deskribatzen ditu, haien zorroztasuna, arriskua eta biktimarekiko kontrola sinbolizatuz. Erleen ziztadak bezala, taxilariak ere mina eragiten du, itxura atsegina eta benetako izaera arriskutsua kontrastatuz. Izenburuak istorioaren giro iluna eta tentsioa islatzen ditu, erleak metafora gisa erabiliz. Testuan zehar, taxilariaren begiak erleen antzera deskribatzen dira, "erle begiak" deituz. Erleek bezala, begi horiek ziztada egin dezaketela iradokitzen dute, eta horrek taxilariaren izaera arriskutsua eta manipulatzeko gaitasuna adierazten du. Erleek ziztada egiten duten bezala, taxilariak ere "ziztada" egiten du amaieran, baina metaforikoa baino gehiago, benetakoa da.

"Bagdadeko Morroia": Patuaren Aurka?

Istorioak iradokitzen du patuaren kontra borrokatzea posible dela, baina ez dela beti eraginkorra. Gizakiak askatasuna du ekintzak egiteko eta patuaren kontra borrokatzeko, baina azkenean patua saihestezina izan daiteke. Hala ere, ametsetan edo irudimenean, borroka hori errealitatean baino errazagoa da. Istorioak, beraz, patuaren eta askatasunaren arteko tentsioa aztertzen du.

Inazio Mujika Iraolaren "Regina" Ipuina

Inazio Mujika Iraolaren Azukrea belazeetan (1987) ipuin-bildumako Regina ipuina euskal literaturaren lorratz garrantzitsua da. Alberdania argitaletxeak argitaratua, lan honek 1980ko hamarkadako euskal literaturaren berpizkundean parte hartu zuen. Ipuina Tolosaldeko Urkizu auzunean kokatzen da, eta haur baten ikuspegitik bizitzaren alde ilun eta zailak kontatzen dira. Protagonista Karmen da, neska gazte bat, aitarekin bakarrik bizi dena. Aitak maite du, baina harreman horrek muga ilunak gainditzen ditu. Ipuinak haurtzaroa, sexualitatea, heriotza eta intzestua bezalako gai konplexuak jorratzen ditu, haur baten begi inozoen bidez. Karmenek bere gorputza "puzten" ari dela sentitzen du, eta aitak esaten dio "bi erdi egingo" direla, baina ez du ulertzen zer esan nahi duen. Ama hil zenetik, aitarekin duen harremana estua da, baina, aldi berean, deserosoa eta iluna. Mujika Iraolak estilo soil eta poetikoarekin lortzen du irakurlea harrapatzea. Haur baten ahotsa erabiltzeak istorioari xalotasuna ematen dio, baina, aldi berean, gai ilunak aztertzea ahalbidetzen du. Pertsonaien arteko harremana konplexua da, eta irakurlea kezkatuta uzten du, baina, aldi berean, erakartzen du. Hala ere, ipuinak gai gogorrak ukitzen ditu, eta horrek irakurle batzuk deseroso sentiarazi ditzake. Kontakizunaren erritmoa geldoa da, baina horrek emozioak eta tentsioa areagotzen ditu. Regina irakurtzea gomendatzen dut. Ipuinak haurtzaroa, sexualitatea eta familia-harremanak modu berezian aztertzen ditu, beste ikuspegi batetik, irakurlea pentsatzera bultzatuz.

Euskararen Gramatika: Perpaus Txertatuak

Perpaus Txertatu Motak

• Konpletiboak: -(e)la, -(e)nik, -t(z)ea, -t(z)eak, -t(z)eari, -t(z)eko
• Zehar-galderak: -(e)n, ea... -n, -(e)n ala ez
• Subjuntibozkoak: -(e)n
• Erlatibozkoak: -(e)n, -tako/-dako, -(r)iko
• Denborazkoak: baino lehen(ago), aurretik, orduko...; eta gero, ondoren, ostean, -takoan/-dakoan...; bezain laster/pronto/arin, eta berehala; -(e)nean, -(e)la, -t(z)ean, -t(z)erakoan; -t(z)eaz/-t(z)earekin batera; -(e)n bakoitzean/gehienetan/guztietan...; -(e)netik; -(e)n arte/arte; -(e)n bitartean...
• Moduzkoak: -(e)la, -(e)larik, -(e)n bezala, -(e)n moduan, -t(z)eko moduan, -(e)n legez, -(e)n antzera, -(e)n gisan, -t(z)eko gisan, -(e)n arabera, -t(z)eko eran
• Konparaziozkoak: bezain, baino...ago, bezala, legez, ez bezala, baino gehiago...
• Helburuzkoak: -t(z)eko, -t(z)ekotan, -t(z)eagatik, -t(z)earren, -t(z)era
• Kausazkoak: -(e)lako, eta, bait-; -(e)la eta; zeren (eta)... bait-/-(e)n; -(e)nez gero; -(e)la kausa; -(e)la medio; -t(z)eagatik, -t(z)earren
• Baldintzazkoak: ba-, -(e)z gero, -t(z)ekotan
• Kontzesiboak: -(e)n arren, nahiz eta... -(e)n, ba...ere, arren, -t(z)ea ere/-da ere, -agatik
• Kontsekutiboak: hain(beste)... (non/ezen)... -(e)n/bait-

Euskal Literaturaren Historia Laburra

Zer da Literatura?

Literatura hitzaren bidezko ekoizpen artistiko bat da. Helburuak: errealitateari forma ematea, sentimenduak plazaratzea, sentimenduak sorraraztea. Kritika testu-genero bat da, iritzi-testu bat.

XVI. Mendea: Hastapenak

1545ean Bernart Etxeparek argitaratu zuen Linguæ Vasconum Primitiæ, euskaraz inprimatutako lehen liburua (Gutenbergen inprenta asmatu ondoren). Joan Perez Lazarraga familia noblekoa zen, eta Bernart Etxeparerekin batera Pizkunde garaiko Hego Euskal Herriko egilerik zaharrena da. Bere idazlan ezaguna Lazarragaren eskuizkribua da, 2004an aurkeztua. Datazioa ez da ziurra, baina Arabako euskalkiaren eta mendebaldeko euskararen lekukotasun garrantzitsua da. Esquel erriai hiru aldiz agertzen da eskuizkribuan. 1571n Joannes Leizarragak Testamentu Berria itzuli zuen, Joana III.a Nafarroako erreginak aginduta. Garai hartan, Espainiako Erresumak Nafarroako lurrak konkistatu zituen. Erlijio protestantea zabaltzeko asmoz, erreginak Leizarragari Itun Berriaren euskarazko itzulpena egiteko agindu zion; euskarazko lehen itzulpen handia izan zen.

XVII. Mendea: Klasikoak

Axular (1643an Gero argitaratua) lapurtera klasikoaren adierazle gorena da. Euskal idazle garrantzitsuenetakotzat jotzen da. Gero liburu ospetsuan (1643) idazteko zaletasunari eta euskararen aniztasunari buruz hitz egiten du, bereziki irakurleari zuzendutako ataletan. Bere nahia XX. mendeko bigarren zatian gauzatu zen, euskarazko literatura nazioarteko mailara iritsi zenean. Beste egile garrantzitsu batzuk Juan de Tartas (1666, zubereraz idatzia) eta Arnaud Oihenart izan ziren. Oihenartek Atsotitzak eta neurtitzak bilduma eta euskaraz idatzitako lehen gramatika landua (Notitia utriusque Vasconiae) argitaratu zituen.

XVIII. Mendea: Larramendismoa

Manuel Larramendi (1690-1766) euskararen babeslari sutsua izan zen, eta bere eraginari 'Larramendismoa' deitzen zaio. Euskararen bikaintasunaz konbentzituta zegoen. Gipuzkera literarioaren eredua definitzen lagundu zuen. Euskarari balioa emateaz gain (apologia), hizkuntzaren gramatika (El Imposible Vencido, 1729) eta hiztegia (Diccionario Trilingüe, 1745) egitean datza bere ekarpen nagusia.

XIX. Mendea: Erromantizismoa eta Foruen Galtzea

Erromantizismoak eta kostunbrismoak eragin handia izan zuten. Erromantizismoak folklorezaletasuna eta herri-kulturaren bilketa bultzatu zituen, eta horrek euskal literaturari bultzada eman zion. Autore erromantiko nagusiak: Iparragirre, Bilintx eta Mogeldarrak Hegoaldean; Xaho eta Etxahun Iparraldean.
Testuinguru sozio-politikoa: Gerra Karlistak gertakari garrantzitsuak izan ziren. Euskal Herriko gehienak karlisten bandoan aritu ziren. Karlistek galdu ondoren, foruak galdu ziren eta erakunde tradizionalak desegin ziren. Testuinguru horretan sortu zen abertzaletasuna.

Euskal Pizkundea eta Lore Jokoak

Gerra Karlistak galdu ondoren kokatzen da Euskal Pizkundea. Euskaltzaleen mugimendu kultural eta politikoaren sorrera izan zen. Aldizkariak ugaritu ziren. Anton Abadiak Lore Jokoak sortu zituen. Hauek musika, dantza eta, batez ere, poesia uztartzen zituzten jaialdi eta lehiaketak ziren. Lehen aldiz Urruñan (Iparraldea) egin ziren 1851n, eta Hego Euskal Herrian lehen aldiz Elizondon, 1879an. Ondorioz, poesia suspertu zen.

XIX. Mendeko Autore Nagusiak

Narratiban

• Joan Antonio Mogel: Eibarren jaio eta Markinan hil zen. Lehen liburua gipuzkeraz idatzi zuen, baina hurrengoak bizkaieraz. Peru Abarka (1881ean osorik argitaratua, lehenago aldizkarietan atalka) askorentzat lehen euskal eleberritzat hartzen da. Bertan, baserri-giroa, garaiko ohiturak eta hizkera islatzen dira.

Lirikan

• Pierre Topet "Etxahun": Euskal koplari eta bertsolari ospetsua. Bere bizitza tragikoak eragina izan zuen bere literaturan. Bertsoak autobiografikoak eta satirikoak dira, pasarteak eta sentimenduak islatuz: oinazea eta pena, gorrotoa, maitasuna, satira eta kritika soziala, erromesaldiak eta erlijioa.
• Jose Maria Iparragirre: Euskal poeta eta abeslaria izan zen, XIX. mendean oso ezaguna. Gernikako Arbola da bere lan ospetsuena, Euskal Herriaren askatasunaren eta batasunaren sinbolo bihurtu den abestia.
• Indalezio Bizkarrondo "Bilintx": Euskal poeta eta bertsolaria. Poema ezagunena Behin batean Loiolan da. Ezaugarriak: erromantizismoa, bertsolaritza eta hizkuntza aberatsa.
• Agosti Xaho (Nafar-lapurtera): XIX. mendeko Ipar Euskal Herriko autore garrantzitsua. Ariel aldizkaria argitaratu zuen. Azti-begia da bere obrarik garrantzitsuena; euskal nazionalismoa eta mitologia nahasten ditu, eta euskal independentzia aldarrikatzen du.

Euskalki Literarioak (Batuaren Aurretik)

• Lapurtera Klasikoa: Axular, Sarako Eskola
• Zuberera: Tartas, Oihenart
• Gipuzkera Literarioa: Larramendi
• Bizkaiera Literarioa: Juan Antonio Mogel