Euskal Literatura Goiztiarra eta Gramatika Oharrak (XVI-XVII)

Euskal Literatura Goiztiarra

Errenazimentua edo Pizkundea (XV-XVI. mendeak)

Europako mugimendu kulturala izan zen, gertakari eta aldaketa garrantzizkoek markatu zutena. Ikaragarrizko aurrerakuntza eragin zuen hainbat arlotan: literaturan, gramatikan, erretorikan, arkitekturan, pinturan, musikan, eskulturan, fisikan, astronomian eta teknologian.

Errenazimentuan hiru egile nabarmendu ziren euskal literaturan:

• Bernart Etxepare
• Joan Perez Lazarraga
• Joanes Leizarraga

XVI. Mendeko Euskal Idazlanak

Linguae Vasconum Primitiae (Bernart Etxepare, 1545)

Bernart Etxepare (c. 1480-1560, Nafarroa Behereko Garazikoa) XVI. mendeko idazlea izan zen. Hau izan zen euskaraz inprimatutako lehen liburua, 1545ean Bordelen argitaratua.

Erlijiozko olerkien eta olerki profanoen bilduma da. Azken horien artean, maitasun poemak, poema autobiografikoak eta euskararen aldekoak aurkitu daitezke.

Erromantzeak (Eredu Epikoa, XV-XVI. mendeak)

Erromantze epikoak dira erromantze-generorik zaharrena. Liskarrak eta gatazkak kontatzen dituzte. Horiei Godu-kantak ere esaten zaie.

Jesus Krist Gure Jaunaren Testamentu Berria (Joanes Leizarraga, 1571)

Joanes Leizarraga (1506-1601) euskara prosan erabili zuen aurreneko idazlea izan zen, eta lana eredurik gabe egin behar izan zuen.

Joan Perez Lazarragaren Eskuizkribua (XVI. mendea)

Joan Perez Lazarraga (c. 1548-1605). Dokumentua (1567-1602) artzain-eleberri batek eta zenbait olerkik osatzen dute.

Refranes y sentencias (1596)

Euskal atsotitzen lehen bilduma argitaratua da. 1596an atera zen Iruñean, Pedro Porralisen etxean, biltzailearen izenik gabe. Atsotitzak euskaraz emanak eta gaztelaniara itzuliak daude.

XVII. Mendeko Euskal Idazlanak

Erromantzeak (Eredu Epiko-Lirikoa, XVII. mendea)

Eredu honetan pertsonaien sentimenduak ere tartekatzen dira, entzuleak hunkitzeko asmoz. Kontakizun asmatuak edo benetako gertakarietan oinarritutako asmakizunak dira, borrokak zein istorio ilunak jorratzen dituztenak.

Gero (Pedro Agerre, Axular, 1643)

Euskal idazle honek idatzitako lan nagusia da, euskal literatura osoko maisulan handienetarikoa.

Egile eta Lan Nagusiak

• Joanes Leizarraga (1506-1601): Jesus Krist Gure Jaunaren Testamentu Berria (1571)
• Esteban Garibai (1533-1599): Refranes y sentencias (1596)
• Pedro Agerre Axular (1556-1644): Gero (1643)
• Erromantzeak: Eredu epiko-lirikoa (XVII. mendea)

Euskararen Ohar Gramatikalak eta Lexikoak

Ohar Gramatikalak

• ala / edo: Galderarik gabe, baieztapenetan erabiltzen da.
• baino / baizik: Beti esaldiaren amaieran (konparazioa vs. ezeztapena).
• ezpada: 'Si no' (Baldintza).
• -kor: Eragina adierazten du (adibidez, eraginkor).
• -tsu: Ezaugarria adierazten du (adibidez, basati).
• -dun: Edukitzea adierazten du. gabe: Eza adierazten du.
• edo: Gauza bat. edota: Bi gauza edo gehiago (DIRA amaieran).
• baina: 'Baina' (kontrastea). baino: 'Si no' (konparazioa).

Ba- aurrizkia

Adibideak: BAI-NAGO, BAIT-ZARA, BAIKARA (GARA). Loturak: baitzara (bait + zara), bainaiz (bait + naiz). arazi (altzaraziz).

Izenordain Indartuak (Neu, Geu, Zeu, Eurak)

• Neuk: Ekintza egiten duena bakarrik (behin bakarrik erabil daiteke).
• Neurekin: Neurekin etorriko zara?
• Geuregana: Geuregana hurbiltzen ari zirela, izutu egin ginen.
• Zeuretzat: Zeuretzat gorde ezazu zorroa.
• Eurengandik: Eurengandik askoz gehiago espero nuen.

Kontrastea adierazteko:

• Neu ibili naiz parkean eta zu ez.
• Geu joango gara hondartzara egun osoa, zu ez.
• Zeu joango zara mendira, gu ez.
• Eurak gauza guztiaz arduratuko dira, eta gu ez.

Aditz-Formak

Sinonimoak eta Antonimoak

Sinonimoak

• hil / zendu (morir)
• ausarta / adoretsu (valiente)
• sentikorra / bihozbera (sentimental)
• zuhurrago / zentzudunago (más sensato)
• artega / urduri
• zakar / baldar
• lotsati / herabe

Antonimoak

• burugabe # zentzudun
• bizi # zendu
• bihotz-gogor # bihozbera
• izukor (asustadizo) # adoretsu (valiente)
• eskuzabal # zeken
• sendo # indarge
• maitagarri # gorrotagarri

Izenondoak

lotsabera, lehiakor, diruzale, barazkizale, eraginkor