Euskal Idazle Klasikoak eta Kultur Berpizkundea

Bernard Etxepare

Bizitza

• Apaiza zen Saint-Michel-le-Vieux (Eiheralarre) herrikoa.
• Kartzelan egon zen.
• Teorien arabera, Donibane Garazin jaio zen (bere euskalkiagatik).

Obrak

• Linguae Vasconum Primitiae (Euskal Hizkuntzaren Hastapenak) (1545ean argitaratua Bordelen).

Ezaugarriak

• XVI. mendeko nafar-lapurteran idatzia.

Gaiak eta egitura

• 16 poema ditu:
  • 12 amodiozko/erotiko.
  • 2 euskararen aldeko.
  • 1 autobiografikoa.
  • 1 erlijiosoa.
• Trento aurrekoa da; ondoren zentsura egiten zuten, horregatik ale bakarra dago.

Estiloa

• Estilo herrikoia.
• Ahozko tradizioan bezala, denek ulertzeko moduan idazten du.
• Planteamendu sinpleak, metafora errazak.

Arnaut Oihenarte

Bizitza

• Maulen jaioa, familia aberats batean.
• Abokatua zen, administrazio fiskaleko karguak zituen.
• Emazte noblea izan zuen.

Obrak

• Notitia utriusque Vasconiae (Euskal Herriaren Historia latinez) (1638).
  • Hego eta Iparraldeko historia egin zuen, dokumentuetan oinarritua, ez mitoetan.
• L'Art poétique basque (Euskal Poesiari buruzko saioa).
• Atsotitzak eta Neurtitzak (1657).
  • Ohitura zen atsotitzak bildumetan gordetzea.
  • Neurtitzak poesia ziren.

Ezaugarriak

• Nafar-lapurtera eta zuberera nahasten ditu.

Gaia

• Amodioa; bere musa bere emaztea da.

Estiloa eta Teknika

• Poesia kultua, poeta kultua baita.
• Pertsona ikasientzat idatzia.
• Metafora zailak, hiztegi konplikatua, idazteko modu zaila.

Jean Baptiste Elizanburu

Bizitza

• Saran jaio eta hil zen (1821-1891). Ez zen Saran asko bizi izan.
• Apaiza izan nahi zuen, baina ez zen izan. Kultua zen, seminarioan urte asko igarotakoa.
• 21 urterekin Frantziako armadan sartu zen: kapitain izan zen.
• Bake epailea zen Saran, jubilatu arte.

Obrak

• Ez zuen libururik argitaratu, bere poemak bildu dira:
  • "Solferinoko itsua" (1864, Lore Jokoak irabazi zituen).
  • "Ikusten duzu goizean" (Nire etxea) (1861).
  • "Urrundik ikusten dut" (Agur nire herriari).
  • "Beste biharamuna".

Ezaugarriak

• Nafar-lapurteran idatzia.

Gai tipikoak

• Herri mina, gerraren ondorioak (heriotza, etab.).

Estiloa

• Bertsogile trebea zen, baina poesia herrikoia egiten zuen, ahozko tradizioak agintzen zuen bezala.
• Errima konplikatu eta landuak egiten zituen.

Bilintx

Bizitza

• Donostiarra, arotza eta Antzoki Zaharreko atezaina.
• Zoritxarrekoa: txikitan istripu bategatik itsu geratu zen.
• Ezkonduta zegoen, hiru seme-alabekin.
• Hanka bat moztu zioten eta sei hilabete sukarrarekin egon ondoren, bonba bat sartu zitzaion logelan (urtarrilak 20).

Obrak

• "Behin batian Loiolan" (Ja-jai!).
• "Izazu nitaz kupira" (Loriak udan).
• "Juana Bixenta Olabe".
• "Pozez eta Bildurrak".
• "Zaldi baten bizitza".
• "Domingo Kanpario".
• "Sartzea soldadu".

Ezaugarriak

• Donostiarrez idatziak; ez zen euskalki aberatsa.

Gaiak

• Amodioa, umorea eta beste asko.

Teknika

• Gehienak zortziko, hamarreko... ahapaldi txikiak, baina Antzoki Zaharrean ibiltzeak asko aberastu zuen.
• Metrika aberatsa eta zaila, neurri zehatzak.
• Beste bertsolariek baino baliabide gehiago erabiltzen zituen, poesia idatzia egiten zuen, landua.

Iparragirre

Ezaugarriak

• Erdialdeko euskalkian idatzia.

Gaiak

• Foruzaletasuna eta bere biografia (batzuetan lotuta doaz).
• Euskal Herriaren aldekoa zen.
• Bertso asko egin zituen konpromisoz.

Teknika eta Estiloa

• Ez da bertsolaria, ezin da bertsolaritzatik epaitu.
• Musika eta letra berak egiten zituen.
• Ez ditu bertsolaritzaren arauak jarraitzen; ahapaldiak nahi dituen eran moldatzen ditu, leloak ere sartzen ditu.
• Ahozko tradiziozkoak.
• Neurriak eta errimak ez zituen kezkatzen.

XIX. Mendeko Euskal Kultur Berpizkundea

Testuingurua

• XIX. mendearen erditik aurrera, euskal kulturaren inguruko jaiak (dantza, herri kirolak, bertso/poesia sariketak) bultzatu ziren.
• Iparraldeko eta Hegoaldeko poetak (lanbide eta klase sozial ezberdinetakoak) biltzeko eta poesia indartzeko helburuarekin.

Sustatzaile nagusia: Antoine d'Abbadie

• Irlanda, 1810 - Paris, 1897.
• Hendaian jauregia zuen, behatoki astronomikoarekin.
• Ekitaldiak bultzatu zituen, garrantzitsuenak Lore Jokoak:
  • Lehenengoa 1853an Urruñan, eta urte batzuk geroago Saran.
  • Irabazleei dirua eta makila ematen zitzaien.
  • Idazle askoren topaleku izan zen, eta bertsogintza zabaldu zen.
  • Sarituak: Elizanburu eta Etxahun.

Hegoaldeko suspertzea

• 1876an foruak kendu ondoren, euskal kultura suspertu zen.
• Iruñean: Asociación Euskara de Navarra (Campión, Iturralde eta abar).
• Gasteizen: Revista de las Provincias Euskaras (Becerro de Bengoa, Baraibar).
• Bilbon: 1886an Euskaltzaindiaren lehen proiektua (Trueba).
• Garrantzitsuena Donostian: aldizkariak, antzerkiak, lore jokoak.
  • Jose Manterola euskal berpizkundearen eragile bat izan zen:
    • Euskal-Erria aldizkaria (gaiak: literatura, historia, hizkuntza. Helburuak: kultura landu eta indartu).
    • Cocinero Vasco (euskalki guztietako poesia bilduma, Hegoaldeko lehena, itzulpen, kritika, azalpen eta datuekin).
  • Donostiako Lore Jokoak (Hegoaldeko indartsuenak).