Euskal Herriko Gizarte eta Politika Testu Historikoak (XIX-XX. mendeak)

Testua: 1839ko Urriaren 25eko Legea

• Izenburua: 1839ko urriaren 25eko legea
• Egilea: Gorteek egin zuten eta Maria Kristina erreginaordeak sinatu zuen.
• Gaia: Foruen baldintzapeko baieztapena eta aldaketa.
• Testu mota: Juridiko-politikoa.
• Norentzat: Publikoa, euskaldunei zuzendua batez ere.
• Iturri mota: Historikoa.

Isabel II.a erregina zen, baina adingabea zenez, bere ama Maria Kristina zen erregeordea, eta Gorteek egin zuten legea.

1. artikulua: Euskal probintzietako eta Nafarroako foruak mantentzen dira, baina 1837ko Konstituzioak du lehentasuna.

2. artikulua: Gobernuak Gorteei foruetan egin beharreko aldaketak proposatuko dizkie, baina Euskal probintzien eta Nafarroaren iritzia entzun ondoren.

Testua: Euskal Foruen Indargabetzea (1876)

• Noiz: 1876ko uztailaren 21a.
• Gaia: Euskal Foruen indargabetzea.
• Egilea: Gorteak, Alfontso XII.a erregearen berrezpenarekin.
• Testu mota: Juridiko-politikoa.
• Norentzat: Publikoa.
• Iturri mota: Historikoa.

1. artikulua: Espainiar guztiek soldadutza egin eta gerrara joan behar zuten. Zergak ordaindu behar zituzten. Foruak indargabetzeko legea da.

2. artikulua: Lehenengoaren zehaztapen bat da.

3. artikulua: Zehazten da zer zergak ordaindu behar dituzten.

4. artikulua: Gorteei baimena eman behar diete, baina ere bai...

Testua: Eskubide eta Botere Banaketa (1876)

• Noiz sortua: 1876ko ekainaren 30a.
• Egilea: Gorteak eta erregearen berrezpenarekin.
• Gaia: Eskubideen aldarrikapena eta botere banaketa.
• Testu mota: Juridiko-politikoa.
• Norentzat: Publikoa.
• Iturri mota: Historikoa.

11. artikulua: Erlijioa baimentzen da, baina ezin da kaletik edo beste leku publikoetatik ospatu edo praktikatu.

13. artikulua: Ideiak askatasunez adierazteko eskubidea, zentsurarik gabe.

18. artikulua: Botere legegilea eta botere banaketa.

19. artikulua: Legegileak bi gorputzez osatuta: Senatua eta Diputatuen Kongresua.

20. artikulua: Senatua hainbat gauzez osatuta dago: aberatsen ordezkaritza da.

28. artikulua: Legeak finkatzen du diputatuak aukeratzeko metodoa.

50. artikulua: Erregeak legeak betearazi behar ditu.

75. artikulua: Foruei indarra kentzeko lege bat egin behar izan zuten. Foruak desagertzen dira.

Testua: Protekzionismoaren Aldeko Hitzaldia (1893)

• Noiz sortua: 1893ko abenduaren 9a.
• Egilea: Federico Echevarria, enpresarien presidentea.
• Gaia: Protekzionismoaren aldeko (muga-zergak mantentzea) eta librekanbismoaren aurkako hitzaldia (Alemaniarekin egin beharreko ituna).
• Testu mota: Politikoa.
• Norentzat: Publikoa, batez ere enpresariei zuzenduta.
• Iturri mota: Historikoa.

Federico Echevarria Euskal Ekoizle Ligaren/Elkartearen presidentea zen.

Alemaniari buruz hitz egiten du, eta itun horrekin aduana-zergak desegin daitezkeela adierazten du.

Lantegiak itxi egingo direla ohartarazten du, itunak aurrera jarraitzen badu.

Muga-zergen eta itunen babesaren alde dagoela azpimarratzen du.

Testua: Espainia-Alemania Hitzarmenaren Salaketa (1904)

• Noiz sortua: 1904.
• Egilea: Vicente Blasco Ibañez, idazle errealista, valentziarra eta errepublikanoa.
• Gaia: Bizkaiko Enkarterrietako meategietako langileen bizi-baldintzak. (Oharra: Testuaren edukiak Espainia eta Alemaniaren arteko hitzarmen ekonomikoa du ardatz, ez meatzarien baldintzak.)
• Testu mota: Testu literarioa. (Oharra: Edukiaren arabera, ekonomiko-politikoa da.)
• Norentzat: Publikoa.
• Iturri mota: Historikoa.

Lehen ideia: Hitzarmenaren aurkako salaketa

Gobernuak sinatu behar zuen Espainia eta Alemaniaren arteko hitzarmenaren aurkako salaketa eta protesta (1. lerroa). Hitzarmen horrek politika ekonomiko protekzionistaren amaiera suposatu zuen, alegia, 1892ko aduana-legearen amaiera (2-3. lerroak).

Bigarren ideia: Ondorio ekonomiko kaltegarriak

Bizkaiko industriarentzat hitzarmen horrek ekarriko lituzkeen ondorio ekonomiko oso kaltegarrien deskribapena da: muga-zerga lege horren babesean sortutako fabriken itxiera (3-4. lerroak); beste industrietan eginiko erreforma eta zabalkuntzen geraraztea (5-6. lerroak); eta enpresarien ekimen berriak ekiditea (12-13. lerroak).

Hirugarren ideia: Gobernuari egindako eskaera

Gobernuari egiten zaion eskaera da: manten dezala orduko muga-zergen araudia, eta ez dezala Espainia eta Alemaniaren arteko hitzarmena sinatu (14-17. lerroak).

Testua: Batzokiaren Oinarri Legala (1894)

• Noiz sortua: 1894.
• Egilea: Sabino Arana (Luis Arana), politikari bizkaitarra, bilbotarra.
• Gaia: Batzokiaren oinarri legala, nazionalismoaren araudia zehaztuz (Jaun Goikua eta Lagi Zaharra). (Oharra: Testuaren edukiak Bizkaiko meatzarien bizi-baldintzak deskribatzen ditu, ez nazionalismoaren araudia.)
• Testu mota: Politikoa. (Oharra: Edukiaren arabera, soziala da.)
• Norentzat: Publikoa, Bizkaitarra aldizkarian argitaratua.
• Iturri mota: Historikoa.

Lehen ideia: Meatzarien bizi-baldintza negargarriak

Bizkaiko burdin meatzarien bizi-baldintza negargarriak deskribatzen eta salatzen dira: lanegun luze eta gogorra (2-3. lerroak), elikadura eskasa (4-5. lerroak), eta meatzariek lo egiten duten aterpetxean dagoen pilaketa eta osasun eta higiene falta (6-13. lerroak).

Bigarren ideia: Antolatzeko zailtasunak

Gogoeta bat egiten da: zailtasun handiak dituzte langileek elkarren artean antolatu eta lan, elikadura eta etxebizitza baldintzak aldarrikatzeko (19-21. lerroak), izan ere, kanpoaldeko meategiak direnez gero (16. lerroa), Bizkaira lan eske heltzen zen edozein nekazarik lan egin zezakeen bertan (17-18. lerroak).

Testua: Meatzarien Protestak eta Greba Mehatxua (1896)

• Noiz sortua: 1896ko maiatzaren 23a.
• Egilea: Sindikatuak, langileak, sozialismoa (langile kolektiboa, ez dute sinatzen).
• Gaia: Meatzarien lan-baldintza txarren salaketa.
• Testu mota: Soziala, juridiko-politikoa.
• Norentzat: Publikoa.
• Iturri mota: Historikoa.

Lehen ideia: Protesta arrazoiak

Manifestazioen bidez meatzariek eginiko protesta, alde batetik, beraien bizileku diren higienerik gabeko barrakoien kontra (2. lerroa) eta, beste alde batetik, patroiek ezarritako dendetan elikagai txarrak erosteko obligazioaren kontra (11-12. lerroak). Kontratu bat lortzeko, hori guztia onartu behar zuten langileek (10-11. lerroak); beraz, esplotazio gizagabea eta lan askatasunaren zapalketa suposatzen zuen, baita higiene arauak haustea ere (13-15. lerroak).

Bigarren ideia: Batzordearen sorrera

Meatzariek sortutako Batzordearen sorrera, Gobernuari gehiegikeria hauen kontrako legeak aldarrika zitzaten eskatzeko (3. lerroa).

Hirugarren ideia: Greba mehatxua

Abisu bat ematen da: Gobernuak ez badu ezer egiten, greba egitera joko dute langileek presio moduan (16-17. lerroak), aldez aurretik 1890. urtean lanaldia mugatzeko asmoz egin zutenaren antzera (5-6. lerroak).