Euskal Herriko Gizarte eta Ekonomia Aldaketak (XIX-XX. mendeak)

Foruen Baliogabetzea eta Ondorioak

Kausak

Euskal Herriko foruak pribilegio historikoen sistema bat ziren, euskal lurraldeei autonomia ematen ziena, batez ere zerga-gaietan eta barne-kudeaketan. Foru hauen baliogabetzeak zerikusi zuzena izan zuen karlistaldietako gatazkekin. Gerra horietan, karlistek foruak defendatu zituzten zentralismo liberalaren aurkako borrokaren zati gisa, gobernu zentralean boterea sendotzea eta pribilegio horiek ezabatzea bilatzen baitzuen. Karlisten porrotaren ondoren, zentralizazio prozesuak aurrera jarraitu zuen. 1876an, Oinarrien Legearekin, behin betiko ezabatu zen euskal foruen sistema, eta horien ordez, herrialde osorako administrazio- eta zerga-sistema uniformea ezarri zen.

Ondorio Ekonomikoak

Autonomia fiskalak eta inbertsiorako baliabideek aukera eman zieten euskal probintziei beren baliabide fiskalak kudeatzeko, eta horrek azpiegituretan eta industrializaziorako funtsezko sektoreetan inbertitzea erraztu zuen, gobernu zentralaren mende egon gabe.

Autonomia ekonomiko horri esker, euskal probintziek industria-politika onuragarriak diseinatu ahal izan zituzten, bereziki siderurgia eta metalurgia sektoreetarako, eta horrek industria-oinarri sendoa sortzea bultzatu zuen. Gainera, autonomia fiskalak funtsezko azpiegiturak hobetzea ahalbidetu zuen, hala nola portuak eta trenbideak, esportazioa eta eskualdeko hazkunde ekonomikoa erraztuz.

Gizarte eta Demografia Aldaketak

Biztanleriaren Hazkundea

1877tik 1900era bitartean, Euskal Herriko biztanleria nabarmen hazi zen, batez ere Bizkaian, eraldaketa ekonomikoen ondorioz. Hiri handiek eta industrialdeek, hala nola Bilbok, biztanle gehienak bildu zituzten.

Industrializazioaren Hasiera eta Bizi-baldintzak

Industrializazioaren lehen faseetan, heriotza-tasek gora egin zuten gaixotasunen eta bizi-baldintza txarren ondorioz, baina XX. mendetik aurrera, medikuntzako eta azpiegituretako hobekuntzek tasa horiek murrizten lagundu zuten.

Klase Sozialen Sorkuntza

Klase banaketa argi bat sortu zen, ekoizpenean zegoen posizioan oinarritua, hala nola burgesia, langile-klasea (azpitaldeekin) eta nekazariak, bizi-baldintza zailak bizi baitzituzten.

Langile Mugimendua eta Sindikalismoa

Lan-baldintza hobeak lortzeko borrokak sindikalismoa eta sozialismoa sortzea eta haztea ekarri zuen, Facundo Pérezagua eta Dolores Ibarruri bezalako figurekin.

Aldaketa Kulturala eta Politikoa

Foruen galerak eta etorkinen etorrerak aldaketa demografiko eta kultural handiak eragin zituzten, euskal nazionalismoa bultzatuz Sabino Arana bezalako figuren bitartez eta EAJ 1895ean sortuz.

Langile Mugimenduaren Kausak

Industrializazioa eta Eskulanaren Beharra

XIX. mendearen azken laurdenean, Bilboko itsasadarraren ezkerraldean izandako industrializazio prozesuak eta Bizkaiko meategien ustiapenak eskulan handia eskatzen zuten. Horrek eragin zuen Bizkaian industria- eta meatzaldeetako proletargoaren sorrera, gehienbat kanpotik etorritako langileez osatua. Industrializazioa hedatu ahala, Euskal Herriko beste eskualde batzuetako langileak ere batu ziren behar zen lan-indarra osatzeko.

Lan- eta Bizi-baldintza Gogorrak

Langile klase berri horren lan-baldintzak oso gogorrak ziren: soldata baxuak, hamar ordu baino gehiagoko lanaldiak, eta gizarte babesik eza (langabezia, gaixotasun edo istripuen aurkako aseguruak eta pentsioak ez ziren existitzen). Auzoetan bizi-baldintzak ere latzak ziren: jende pilaketa, higiene eza eta elikadura txarra. Enpresarien gehiegikeriei aurre egiteko lan-legerik ez zegoenez, langileek elkarteak sortu eta egoera horri aurre egiteko ekimenak antolatzen hasi ziren, eta horren testuinguruan garatu zen langile mugimendua.

Euskal Nazionalismoaren Jatorria eta Bilakaera

Kausak

Euskal nazionalismoaren lehen urratsak Espainiako foruen indargabetzeak eragin zituen XIX. mendearen bigarren erdian. Prozesu horrek euskaldunen artean sentimendu nazionalista piztu zuen, Euskal Herriko kultura eta identitatearen defentsan. Ondoren, industrializazioak etorkin uholdea ekarri zuen Euskal Herrira, eta horrek euskal kultura arriskuan jarri zuela sentitu zen.

Sabino Arana eta Nazionalismoaren Oinarriak

Sabino Arana da euskal nazionalismoaren aita bezala ezagutzen dena. Sentimendu hori politikara eraman zuen, karlismoan, foruzaletasunean eta erlijio katolikoan oinarrituta. Hasieran, bere ikuspegia Bizkaia nazio independente gisa ulertzean zetzan, eta hori "Bizkaia – nazio bat da" leloan islatzen zen. Bere ideia horiek "Vizcaya por su independencia" lanean adierazi zituen. Geroago, bere ikuspegiak Euskal Herriko lurralde guztietara zabaldu zituen, euskal nazionalismoaren oinarrizko printzipioak definituz.

Sabino Aranaren Etapa Politikoak

• 1893-1898: Independentismo Erradikala

  Larrazabaleko hitzaldian (1893) independentismo erradikala eta Jaungoikoa eta Lagi-Zarra leloa aurkeztu zituen. Euskeldun Batzokija (1894) sortu zuen, baina itxi egin zuten, eta Arana espetxeratu zuten. Jarraitzaileak Bizkaiko klase ertain tradizionalekoak ziren, industrializazioaren kontrakoak.

• 1898-1902: Autonomiaren Onarpena

  Ramón de la Sota buru zuen talde foruzale autonomistak EAJn sartu ziren, autonomia ideiak eta industrializazioa onartuz. Hala ere, Aranak independentismo erradikalari eutsi zion.

• 1902-1903: Kartzelaratzea eta Postaranismoa

  Arana kartzelaratu zuten AEBko presidentea zoriontzeagatik, Kubaren independentzia lortzeagatik.

  Postaranismoa

  EAJn bi joera sortu ziren: Aberritarrak (independentzia) vs. Euskalerriakoak (autonomia). Alderdiaren kontrola txandakatu zen, baina 1921ean banatu ziren: Comunión Nacionalista Vasca eta EAJ birsortua.

• Primo de Riveraren Diktadura eta Batasuna

  Diktadura garaian nazionalismoek errepresioa jasan zuten. 1930ean, Bergarako Batzarrean EAJ berriro batu zen, baina talde berriak sortu ziren, hala nola EAE-ANV.

Sozialismoaren Jatorria Euskal Herrian

• Hasierak eta Hedapena

  Euskal Herriko sozialismoa 1886an Bilbon Facundo Perezaguak lehen talde sozialista sortu zuenean hasi zen, ondoren Sestao, Ortuella eta beste eskualde batzuetara hedatuz. Bizkaian sozialismoa azkar hazi zen industrializazioaren eta immigrazioaren ondorioz, eta Gipuzkoan, aldiz, aurrerapena motelagoa izan zen, Eibarren izan ezik, eskualdeko gune sozialistarik garrantzitsuena bihurtu baitzen.

• Hasierako Erradikalismoa eta Bilakaera

  Lehen urteetan, Perezagua buru zela, sozialismoa borroka sindikaletan eta meatzarien lan-baldintzak hobetzean oinarritu zen, 1890eko Greba Handia nabarmenduz, 30.000 parte-hartzailerekin.

• Moderaziorako Bilakaera (1915)

  Indalecio Prietoren zuzendaritzapean, euskal sozialismoak ikuspegi moderatuagoa hartu zuen, errepublikanoekin aliantza politikoak lehenetsiz eta muturreko taktikak alde batera utziz, hala nola sabotajeak eta greba orokorrak.

• Langile Mugimenduaren Eraldaketak

  1917ko krisiak, inflazioak eta goraldi iraultzaile globalak (1918-1921) Euskal Herriko langile mugimendu sozialista, anarkista, katoliko eta nazionalisten hazkundea bultzatu zuten.

• Primo de Riveraren Diktadura (1923-1930)

  Primo de Riveraren Diktaduran, UGTk erregimenarekin kolaboratu zuen hasiera batean, bere historia sindikalean estrategia desberdin bat ezarriz.