Euskal Ahozko Literatura: Bertsolaritza, Lirika eta Baladak

Bertsolaritza

Bertsolaritza ahozko poesia-inprobisazioaren artea da, eta euskal kulturaren adierazpen garrantzitsuetako bat. Bertsolari batek momentuan bertsoak sortu eta abestu behar ditu, errima eta neurri jakin batzuen barruan. Gai-jartzaile batek emandako gaiari erantzunez, bertsolariak bere irudimena, hizkuntza-trebetasuna eta umorea baliatzen ditu. Gaur egun ere oso bizirik dagoen tradizioa da, eta txapelketak, saioak eta eskolak antolatzen dira Euskal Herrian zehar.

Gai tipikoak

• Eguneroko bizitza
• Politika eta gizarte gaiak
• Harreman pertsonalak
• Herriaren arazoak edo komikotasunak
• Sentimenduak (maitasuna, bakardadea, heriotza...)

Bertsolari famatua

Xalbador (Fernando Aire Etxart, Nafarroa Beherekoa)

Herri lirika

Herri lirika ahozko euskal literaturan aurkitzen diren abesti poetiko herrikoiak dira. Herriaren sentimenduak, bizimoduak eta iruditeria islatzen dituzte. Ez dira egile jakinik duten testuak, baizik eta belaunaldiz belaunaldi ahoz transmititu diren piezak.

Kopla zaharrak

Kopla zaharrak tradiziozko lau lerroz osatutako bertsoak dira, errimadunak eta neurri jakin bat dutenak (gehienetan 7-8 silabakoak). Askotan doinu sinpleekin abestutakoak, eguneroko bizimodua, ironiak, aholkuak edo gertaerak kontatzen dituzte. Kalejiratan, herri ospakizunetan edo lanetan kantatzen ziren.

Gai tipikoak

• Bizimodu arrunta
• Aholkuak
• Ironia eta umorea
• Errieta moralak edo irakaspenak

Dantza-koplak

Dantzan kantatzeko sortutako koplak dira, erritmo markatu eta egitura errepikakorrarekin. Plaza-dantzetan edo erromerietan erabiltzen ziren, eta askotan dantzarien mugimenduekin koordinatuta egiten ziren. Gaiak askotarikoak izan daitezke: festak, maitasuna, kritikak...

Gai tipikoak

• Jaia eta ospakizunak
• Herriko istorio edo pertsonaien aipamenak
• Umorea eta giro alaia

Ziri-koplak

Ziri-koplak umorezkoak eta sarritan satirikoak dira. Helburua beste norbait “zirikatzea”, hau da, puntilaz eta ironiaren bidez zirikatzea edo kritikak egitea da. Herriko ospakizunetan, batez ere Inauterietan, erabiltzen ziren asko.

Gai tipikoak

• Norbait zirikatzea (pertsonala edo soziala)
• Kritikak umorez
• Inauterietako giro jostaria

Maite-kantuak

Maitasunari buruzko kantu lirikoak dira. Sentimendu sakonak, maitasun sekretuak, galera edo desira agertzen dira bertan. Emozioz betetako testuak izaten dira, sarritan goxoak edo malenkoniatsuak.

Gai tipikoak

• Maitasuna eta desira
• Abandonua eta tristura
• Maitaleen arteko oztopoak

Baladak

Baladak ahozko narrazio poetikoak dira, istorio bat kontatzen duten abesti luzeak. Askotan gai dramatikoak jorratzen dituzte: heriotzak, maitasun tragikoak, traizioak, kondairak edo gertakizun historikoak. Erritmo errepikakorrak eta estribilloak erabiliz, entzulearen arreta mantentzen dute. Euskal baladek antzekotasunak dituzte Europako beste herrialdeetako baladekin, baina euskal kulturaren kolorea eta hizkuntza daramate.

Gai tipikoak

• Maitasun tragikoa
• Heriotza eta mendekua
• Kondaira eta historia
• Familia arteko drama

Heriotzaren presentzia euskal ahozko literaturan

• Baladetan gehiena: Istorio tragikoak, hilketak, dolua.
• Bertsolaritzan askotan: Hausnarketak, dolua, bizitzaren amaiera.
• Maite-kantuetan batzuetan: Maitale hilak, maitasunaren galera.
• Kopla zaharretan oso gutxi: Umore beltza edo ironiaren bidez.
• Ziri-kopletan ia inoiz ez: Umorea da helburu nagusia.