Euskal Ahozko Literatura: Baladak, Atsotitzak eta Koplak

Euskal Ahozko Literatura

Sarrera

Euskal ahozko literatura, oroimenean oinarritzen eta ahoz aho transmititzen den euskal literatura mota da. Euskara berandu heldu zen idazketara, eta denbora luzez ez zen oso emankorra izan. Beraz, ahozko komunikazioa izan da bizirik irauteko modu nagusia.

Baladak

Edukiari edo historiari erreparatuz, honela sailka ditzakegu baladak:

• Eredu Epikoa (XV-XVI. mendeak):

  Erdi Aroaren bukaerako guduak, jauntxoen ekintzak eta bizi-giroa, eta banderizoak (dorretxeetan bizi ziren jauntxoen alde borrokatzen ziren soldaduak) gaitzat hartzen dituzte. Eredu honetakoak dira Beotibarko gudua, Bereterretxen khantoria eta Alostorrea.

• Eredu Epiko-Lirikoa (XVII. mendea):

  Guduak eta maitasuna dituzte gai nagusi. Ezin dira garaiko kronikatzat hartu, ez baitira oso zehatzak. Adibideak: Neska ontziratua, Peru gurea.

• Eredu Lirikoa (XVIII. mendea):

  Gaiak sinboloan emanak datoz eta elkarrizketa bidez agertzen dira. Maitasuna dute ia gai bakartzat, eta gehienak Ipar Euskal Herrian bildu dira: Maitia, nun zira, Oreina bilakatu neska, etab.

Tradiziozko Ahozko Literatura

Tradizioz datorren ahozko literaturan, egileak ezezagunak dira. Ez dakigu nork sortu zituen, ezta noiz. Mendeetan zehar ahoz transmititu dira, aldaketa batzuekin. Tradizioz ez datozenetan, egilea ezaguna da, baina denbora gutxiago irauten dute (adibidez, bertsoak).

Tradizioz Ez Datorren Ahozko Literatura

Ahozko literatura tradizioz ez datorrena iraupenik ez duena da. Sortu bezain laster hiltzera kondenatua dago. Beste gisa bateko ahozko literatura da. Adibidez, bertsolariak bertsoak sortzean, erregela batzuk jarraitzen ditu. Ez du egiten tradizioko literaturan egiten den bezala, norbaitek noizbait kantatu duen bertsoa errepikatu. Bertso hori, gehienetan, sortu bezain laster desagertzen da.

Atsotitzak

Atsotitza: esaldi luze baten ordez erabiltzen den esaera laburra. Herriak eguneroko bizimodutik ateratako esaera gogoetatsu laburrak, belaunaldiz belaunaldi heldu direnak, molde tinkoetan erabili eta zerbait irakasten dutenak.

Atsotitz motak:

• Apotemak:

  Esanahi zuzena dute. Adibidez: "Zer ikusi, hura ikasi".

• Esanahi zuzena eta figuratiboa dutenak:

  Esanahi zuzenaz gain, figuratiboa ere badute. Adibidez: "Nolako egurra, halako ezpala" (gurasoen eta seme-alaben arteko lotura). "Atetik irten eta leihotik sartu" (erraz irabazi eta erraz xahutu).

• Esanahi figuratiboa dutenak:

  Esanahi figuratiboa dute eta testuinguruan ulertu behar dira. Adibidez: "Buztana lastoz duena gibelat beha" (akatsen bat dutenak akatsei begiratzen die).

Kopla Zaharrak

Kopla zaharrak ahozko euskal literaturako moldea dira, bertso berrietatik bereizteko hala izendatzen direnak. Gizarte ospakizunetan (Eguberri, Urteberri, Santa Ageda, Inauteri, San Joanetan) leku garrantzitsua dute. Kopla bakoitzak lau bertso-lerro ditu; bigarrenaren eta laugarrenaren amaierak erriman bat datoz. Lehenengo bi lerroek ideia poetiko bat azaltzen dute; azken biek, berriz, zelebrazioarekin lotutako desio edo nahi bat.

Kopla zaharrak beste genero batzuetan ere agertzen dira (Bereterretxen khantorian) nahiz kantu lirikoetan (Eijerra zira).

Ezaugarriak:

• Lau bertso-lerro.
• Lehenengo biek naturaren aipamen poetikoa egiten dute.
• Azken biek desio edo nahi bat adierazten dute.
• Bien artean ez dago lotura logikorik.
• Neurria: 8A, 8A, 10-, 8A.

Hiztegia

HTML dokumentuan agertzen diren hitzen itzulpenak eta definizioak gehitzea komeni da hiztegi gisa, erabiltzaileek testua hobeto uler dezaten.