Etika, Askatasuna eta Politika Filosofian

Etika

Etikak hausnarketa morala egiten du etorkizunari begira, eta izaerarekin (ethos) du zerikusia.

Jarraian, historian zehar garatu diren teoria etiko nagusi batzuk aurkezten dira.

Teoria Etiko Nagusiak

a. Intelektualismo Morala

Atenasen sortu zen K.a. V. mendean. Bi jarrera nagusi agertu ziren:

• Sofistak: Haien ustez, ez dago ongirik edo gaizkirik absoluturik; dena erlatiboa da eta interesen araberakoa. Ongia erlatiboa da.
• Sokrates: Haren arabera, jakintzak erakusten digu zer dagoen ondo eta zer gaizki. Ongia ezagutzeak ongi egitera garamatza (intelektualismo morala).

b. Eudemonismoa (Zoriontasuna)

Aristotelesek (K.a. IV. mendea) uste zuen gizakion ekintza guztien azken helburua zoriontasuna (eudaimonia) dela.

Zoriontasunak balio moralak bideratuko lituzke, eta horretarako arrazoia erabili behar da bertutearen arabera jarduteko.

Teoria honek historian zehar interpretazio desberdinak izan ditu (adibidez, Agustin Hiponakoak kristautasunera egokitu zuen).

c. Hedonismoa (Plazera) - Epikuro

Epikurok (K.a. 341-270) defendatu zuen plazer indibiduala bilatzea dela ongiaren funtsa.

Plazera ataraxia-rekin (asaldura eza, espirituaren lasaitasuna, minik ez sentitzea) lortzen da.

Epikurok desirak hiru motatan sailkatzen ditu, ataraxia lortzeko neurriz jokatu behar direlarik:

• 1. Berezkoak eta beharrezkoak: Bizirik mantentzen gaituztenak (adibidez, jatea, edatea, lo egitea). Hauek asetu behar dira, baina neurriz.
• 2. Berezkoak baina ez beharrezkoak: Plazera ematen diguten baina bizirauteko ezinbestekoak ez diren gauzak (adibidez, janari goxoak, edari bereziak, erosotasunak). Neurriz goza daitezke.
  • Edatea: Ura ez den beste edari batzuk (zukua, ardoa neurriz...).
  • Elikatzea: Beharrezkoa dena modu finago edo anitzagoan jatea.
  • Lo egitea: Ohe erosoago batean lo egitea.
• 3. Ez berezkoak eta ez beharrezkoak: Luxua, ospea, boterea (adibidez, aberastasun handiak, ohoreak). Hauek asegabetasuna eta asaldura sortzen dute, eta saihestu behar dira.

d. Estoizismoa (Zenon Zitiokoa, Seneka, Epikteto, Marko Aurelio)

Estoikoen helburua apatheia (pasiorik eza, perturbazioarekiko sorgortasuna) lortzea da. Sentimenduek eta emozioek gure 판단ak lausotu eta sufrimendua eragin dezakete.

Unibertsoa arrazoi unibertsal (logos) batek gobernatzen duela eta patua onartu behar dela uste zuten. Sentimenduak eta emozioak kontrolpean izan behar dira, eta bertutea da ongi bakarra.

Askatasuna

Askatasunaren Bi Zentzuak

Askatasunak bi zentzu nagusi izan ditzake:

• Kanpo askatasuna (edo askatasun soziala/politikoa): Gizartean eta legeen aurrean ditugun jarduteko aukerak, oztoporik gabe aritzeko gaitasuna (eskubide zibilak eta politikoak, adierazpen askatasuna, etab.).
  • Askatasun sozialak aldarrikapenen eta legeen bidez lortu eta babesten dira.
• Barne askatasuna (edo hautamena, liberum arbitrium): Norberaren erabakiak hartzeko eta borondatea bideratzeko ahalmen psikologikoa, aukeratzeko gaitasuna.
  • Hautamenean sinesteak justiziaren beharra eta erantzukizun morala aplikatzea dakar.

Determinismoa vs. Indeterminismoa

Barne askatasunaren (hautamenaren) existentziaren inguruan bi ikuspuntu filosofiko nagusi daude:

Determinismoa: Aukeramenik Eza

Determinismoaren arabera, ez dugu benetako hautamenik; gure ekintza guztiak aurretik zehaztuta edo kausalki determinatuta daude. Giza ekintzak, naturako gertaerak bezala, kausa-efektu kate baten ondorio dira.

a. Determinismo Fisikoa (edo mekanizista)

Unibertso osoa lege fisiko zorrotzen menpe dagoela dio. Lege fisikoek dena determinatzen dute, giza ekintzak barne. Unibertsoa makina erraldoi bat bezalakoa litzateke (mekanizismoa). Determinazioa kausalismoan oinarritzen da. Adibidez, Laplace zientzialariak uste zuen unibertsoaren egoera guztiz ezagututa, etorkizun osoa aurreikus zitekeela.

b. Determinismo Genetikoa

Richard Dawkins bezalako biologoek defendatzen dute gure portaera eta ezaugarriak hein handi batean gure geneek determinatzen dituztela. Informazio genetikoak itxura fisikoa ez ezik, jarrera eta portaera ere baldintzatzen ditu.

c. Ingurumenaren Determinismoa (edo soziala/kulturala)

Edozein giza ekintzatan ingurumen-faktoreek (ekonomikoak, sozialak, hezkuntzakoak, kulturalak...) eragin erabakigarria dutela dio. Gure inguruko ezaugarri eta baldintzek bideratzen dituzte gure jokabideak. Haien ustez, ekintzak kontrola litezke ingurua aldatuz gero. Determinismo mota honetan psikologiaren adar garrantzitsu batek izan du eragina: konduktismoak (adibidez, Pavlov eta Skinner).

d. Determinismo Ekonomikoa

Gure izaera, pentsamoldea eta portaera egitura ekonomikoak determinatzen dituela dio (produkzio-bideak, klase soziala, etab.). Marxek, adibidez, uste zuen azpiegitura ekonomikoak gizartearen gainegitura (politika, kultura, ideologia) baldintzatzen zuela.

e. Determinismo Teologikoa

Jainko batek dena erabakitzen duela eta, beraz, gure ekintzak eta etorkizuna aurrez idatzita daudela dio. Erreforma protestantean, adibidez, Luterok eta Calvinok predestinazioaren ideia defendatu zuten. Patuarengan (destino) sinesten dutenak ere hemen sailka daitezke.

Indeterminismoa: Aukeramena Bai

Indeterminismoak defendatzen du gizakiok badugula hautamena eta gure ekintzak ez daudela erabat determinatuta. Baldintzatuta egon gaitezke, baina ez determinatuta.

• Descartes: Askatasuna ebidentzia argia dela zioen (adibidez, 2+2=4 den bezala), kontzientziaren berehalako esperientzia bat dela, zalantzan jarri ezin dena.
• Kant: Askatasuna arrazoi praktikoaren postulatu bat da, hau da, morala eta justizia posible izateko onartu beharreko baldintza. Gizakiok bakarrik daukagu erantzukizun morala, animaliek ez bezala, aukera desberdinak ditugulako.
• Heisenberg (eta fisika kuantikoa): Maila subatomikoan indeterminazioa dagoela erakutsi zuen. Nahiz eta mundu makroskopikoan kausalitatea nagusi izan, indeterminismoak zoriari (suerte) eta ausari ate bat irekitzen die.

Erantzukizuna: Hautamena eta Ondorioak

Hautamena badago, erantzukizuna sortzen da. Ekintza baten erantzule izateko, beharrezkoa da:

1. Askatasunez jardun izana: Egindakoa onartzea, libreki egin dela aitortzea (nahiz eta baldintzatuta egon), eta beste aukera batzuk bazeudela onartzea.
2. Arduradun sentitzea: Egindako ekintzaren subjektu eta kausa gisa identifikatzea.
3. Ondorioak onartzea: Ekintzaren ondorioak, onak zein txarrak izan, bere gain hartzea.

Politika

Politikaren Esanahia eta Herritartasuna

Esanahia: Politikak hiriaren (polis grezieraz) gobernuari eta antolaketari egiten dio erreferentzia, hau da, bizikidetza arautzeko eta erabaki kolektiboak hartzeko jarduerari.

Gaur egun, herritartasuna kontzeptu giltzarria da bizitza politikoan, komunitate politiko bateko kide izateari lotutako eskubide eta betebeharren multzoa adierazten baitu.

Jatorria: Grezia eta Erroma

Grezia: Herritartasunaren Hastapenak

Herritartasun kontzeptua Antzinako Grezian garatu zen lehenik, bereziki Atenasko demokrazian (K.a. V. mendea). Hiri-estatu (polis) bakoitzak bere lege eta antolaketa zituen. Herritartasunak honako hauek zekartzan:

• Parte-hartze politikoa: Gobernuan parte hartzeko, erabakietan hitza izateko eta kargu publikoak aukeratzeko eta betetzeko eskubidea eta betebeharra (herritar gizonezkoentzat mugatua zen arren).

Hiru printzipio gidatzen zuten herritartasun greziarra:

• Isonomia: Legearen aurrean herritar guztien berdintasuna.
• Isegoria: Batzarretan hitz egiteko eskubide berdina herritar guztientzat.
• Koinonia: Komunitatearen ideia, non herritar guztien helburua ondasun publikoa (to koinon agathon) eta komunitatearen ongizatea bilatzea zen.
  • Praktikan, norbanakoaren interesak askotan lehenesten ziren. Ondasun publikoaren ordez interes pribatu soilak defendatzen zituenari eta bizitza publikoan parte hartzen ez zuenari idiotes deitzen zitzaion.

Erroma: Babes Juridikoa

Erromatar zibilizazioak herritartasunaren kontzeptua garatu zuen, bereziki babes juridikoari dagokionez. Erromatar zuzenbideak herritarrei (cives) eskubide eta betebehar zehatzak aitortzen zizkien, eta legeak erromatar herritar guztiak babesten zituen Inperio osoan.