Espainiako Historia Garaikidea: XIX. mendetik XX. mendera

Alderdien Txandaketa eta 1917ko Krisia

Alderdi politikoen txandakatze sistemari eutsi zitzaion 1902tik 1917ra bitartean, bi lider berriren bidez: Antonio Maura, kontserbadorea, eta Jose Canalejas, liberala. 1909an, Bartzelonako Aste Tragikoa deritzon gertaera jazo zen. Erreserbistak mobilizatu zituzten Marokoren aurkako gerrara joateko, Espainiak protektoratu bat sortu nahi baitzuen han. Bartzelonan istilu eta greba larriak sortu ziren. Kontserbadoreek indarrez zapaldu zituzten protestak, eta, ondorioz, liberalekin zuten txandakatze-ituna hautsi zen. Antonio Maura presidenteak dimisioa aurkeztu zuen.

1917ko krisia hiru faktoreren ondorioz sortu zen:

• Krisi militarra: Armadak soldatak igotzea eta antzinatasuna oinarri hartuta igotzea eskatu zuen (ez gerran lortutako merituak).
• Krisi politikoa: Kataluniako parlamentarien biltzar batean sortu zen. Parlamentariek konstituzio berri bat eta estatu deszentralizatu bat eskatu zuten, autonomia zabalarekin.
• Gizarte krisia: Greba orokorra deitu zen. Ezkerreko alderdiek eta sindikatuek protesta egin nahi izan zuten prezioen igoeraren aurka, horrek herri-klasea txirotzen baitzuen. Gainera, gobernua agintetik kendu nahi zuten. Greba orokorra zapaldu egin zuten, eta horrek hondamendi politikoa areagotu zuen.

Arazoen Areagotzea eta Primo de Riveraren Diktadura

1919tik 1923ra, egoerak okerrera egin zuen. Kontzentrazio-gobernuak egon ziren, baina ez zuten asko irauten agintean. Gizarte-gatazkek gora egin zuten. Lehen Mundu Gerraren ostean gertaturiko krisi ekonomikoak jabeen eta langileen arteko gatazka bortitzak eta greba ugari eragin zituen. Gainera, Annualeko hondamendian, Marokoko gerran, 10.000 soldadu hil ziren, eta horrek Espainiako iritzi publikoa gogor astindu zuen.

Primo de Rivera jeneralak estatu-kolpea eman zuen 1923an eta diktadura ezarri zuen. Bere agintaldia bi fasetan banatzen da:

• Lehen fasea (1923-1925): Gobernua direktorio militar baten esku zegoen. 1876ko konstituzioa eten egin zuen, Gorteak desegin zituen, alderdi politikoak debekatu zituen, langileen mugimendua eta nazionalismoa zapaldu zituen, eta marokoarrak menperatu zituen Alhucemetako lehorreratzearen ostean (1925).
• Bigarren fasea (1925-1930): Primo de Riverak direktorio zibil bat sortu zuen. Aldi horretan, nekazaritza ureztatua eta industria sustatu zituen, eta errepideak egitea eta trenbideak hobetzea bultzatu zuen. Hala ere, arazoak zirela eta, Primo de Riverak dimisioa aurkeztu zuen 1930ean. Errepublikarrek irabazi zuten hauteskundeetan, monarkia baztertuz, eta Alfontso XIII.a erregea erbestera joan zen.

Bigarren Errepublika

Errepublika 1931ko apirilaren 14an aldarrikatu zen. Errepublikanoek, sozialistek eta nazionalistek osatutako behin-behineko gobernuak Gorte Konstituziogileetarako hauteskundeak deitu zituen. Ezkerreko alderdiek gehiengoa lortu zuten, eta euren ideologia inposatu zuten konstituzio berrian. 1931ko konstituzioak eskubideen adierazpen zabala ezarri zuen. Konstituzioa onetsi ondoren, Niceto Alcalá Zamora Errepublikako presidente hautatu zuten.

Biurteko Erreformista (1931-1933)

Manuel Azaña buru zuten errepublikanoek eta sozialistek koalizio bat osatu zuten. Erreformen politika bat jarri zuten martxan, Espainiako arazoak konpontzeko eta bizitza publikoa demokratizatzeko asmoz.

• Estatuaren eraldaketa: Zentralismoa bertan behera utzi nahi izan zen. Kataluniak autonomia-estatutu bat eta Parlamentua eta Gobernua onartzea lortu zuen.
• Gizarte-eraldaketa: Langileen lan-baldintzak hobetu nahi izan ziren. Astean 40 orduko lanaldia ezarri zen, soldatak igo ziren eta aseguruak sortu ziren.
• Nekazaritza-eraldaketa: Lurraren jabetza modu bidezkoagoan banatu nahi zen. Nekazaritzaren Erreformarako Oinarriaren Legea egin zen. Eraldaketa oso motela zenez, nekazariak ez zeuden pozik, eta, askotan, lurrak modu bortitz eta legez kanpokoan hartzen zituzten. Mobilizazioak, grebak eta kale-istiluak eragin zituzten. Azañak 1933an dimititu zuen.

Biurteko Kontserbadorea (1933-1936)

Hauteskundeen ostean, zentroko Alderdi Erradikalak gobernatu zuen, Alejandro Lerroux buru zela, CEDAren laguntzarekin. CEDA eskuineko alderdien koalizio bat zen, José María Gil-Robles buru zuena. Eraldaketak gelditu zituztenez, grebak eta mobilizazioak ugaritu egin ziren, eta 1934ko Urriko Iraultza sortu zen, bereziki Asturiasen eta Bartzelonan. Iraultzak jarrera politikoen polarizazioa areagotu zuen, eta gobernua desegin zen. Hauteskundeak deitu zituzten.

Fronte Popularra (1936ko otsaila-ekaina)

Fronte Popularrak politikaren erradikalizazioari aurre egin behar izan zion. Ezkerrean, PSOEren sektore erradikala nagusitu zen. Eskuinean, Espainiako Falangea hazi zen, erregimen faxista ezarri nahi zuen alderdi ultraeskuindarra. Indarkeria politikoa areagotu zen atentatuen eta kalean militar falangista, komunista eta anarkisten arteko talka bortitzen bidez (Udaberri Tragikoa). Emilio Mola jeneralak estatu-kolpea eman zuen errepublika suntsitzeko.

Gerra Zibila (1936-1939)

Altxamendu militarra Melillan, Tetuanen eta Zeutan hasi zen 1936ko uztailaren 17an, eta hurrengo egunean Espainia osora hedatu zen. Landa-inguruetan izan zuen arrakasta, eta porrota, berriz, inguru industrializatuetan.

• Matxinatuek militar kontserbadoreen, nekazaritza-jabeen, goi-burgesiaren, monarkikoen, karlisten eta katoliko askoren laguntza izan zuten.
• Gobernu errepublikanoak militar progresisten, lurrik gabeko nekazarien, burgesia txikiaren eta ezkerreko alderdien laguntza izan zuen.
• Espainiatik kanpo, Parte ez Hartzeko Batzordea eratu zen, atzerritarrek bando bakoitzari laguntza emanda mundu-gerra sor ez zedin. Matxinatuek Alemaniaren eta Italiaren laguntza jaso zuten, eta errepublikanoek, berriz, SESBena eta Nazioarteko Brigadena (herrialde askotako boluntarioak).

Gerraren Garapen Militarra

Estatu-kolpea egin zutenean, matxinatuen helburua Madril hartzea zen. Bi talde zuzendu zituzten Madrilera: bata Nafarroatik zetorrena, eta bestea Afrikatik, Francisco Franco buru zela. Erresistentzia aurkitu zutenez, planak aldatu behar izan zituzten. Gerra Bizkaiko itsasoaren ingurura hedatu zen, eta bertan matxinatuek industria- eta meatze-gune garrantzitsuak kontrolatu zituzten. Gero, Mediterraneo ingurura hedatu zen, errepublikanoen aldea bitan banatzeko. Hori saihesteko, errepublikanoek Ebroko erasoaldia egin zuten, eta bi bandoetan jende asko hil zen. Azkenean, matxinatuek irabazi eta Katalunia hartu zuten. Ondoren, Madrilera jo zuten; hiriburua erresistentziarik gabe errenditu zen, eta, ostean, gainerako errepublikanoak. 1939ko apirilaren 1ean gerra amaitutzat eman zen.

Jardun Politikoak Gerran

• Errepublikanoen aldean, gizarte-iraultza gertatu zen: lurrak eta industriak kolektibizatu ziren, desordena ugari egon ziren, antiklerikalismo gogorra zabaldu zen eta Euskal Autonomia Estatutua onartu zen.
• Alderdi nazionalean, matxinatuen kontrolpeko eremuan, Errepublikako eraldaketa guztiak ezeztatu ziren. Francok aginte zibil eta militar guztiak bereganatu zituen, eta aldeko indar politiko guztiak berak gidatutako alderdi bakarrean bateratzea dekretatu zuen: Falange Española Tradicionalista y de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista (FET y de las JONS).

Gerraren Ondorioak

380.000 pertsona hil ziren eta 350.000 erbesteratu. Sistema politiko autoritario bat ezarri zen. Talde kontserbadoreenek eta Elizak irabazi zuten, bando nazionalari babesa eman baitzioten. Kultura txirotu egin zen, munduko pertsonaia garrantzitsu asko indarrez erbesteratu baitzituzten.