Espainiako erliebea: Goi-lautadatik kanpoko sakonune eta mendikateak

Goi-lautadatik kanpoko sakonuneak

Goi-lautadatik kanpo dauden sakonune nagusiak Ebro eta Guadalquivir ibaienak dira. Biak arro aurrealpetarrak dira, forma triangeluarrekoak. Aro Tertziarioan sortu ziren, alpetar mendikateekin batera. Gero, sedimentu tertziarioz eta kuaternarioz bete ziren; gaur egun, erliebe ia horizontalak dira.

A) Ebroren sakonunea

Pirinioen paraleloan kokatzen da. Pirinioek, Iberiar mendikateak eta Kataluniako Kostaldeko Mendikateak ixten dute. Antzinako Ebroko mendigunearen lekua hartzen du. Mendigunea hondoratu egin zen inguruko mendikateak altxatu zirenean. Sakonunean, lehenengo, itsasoa egon zen, baina, gero, itxi egin zen, eta aintzira handi bihurtu zen Aro Tertziarioaren amaiera arte. Orduan, Ebrok itsasoraino bidea egin zuen Kataluniako Kostaldeko Mendikatean zehar. Beraz, itsas materialak eta material kontinentalak ditu; lodiak sakonunearen ertzetan eta finagoak erdialdean. Erliebea, materialen gogortasun desberdinaren eta klima lehorren emaitza da.

Erliebe formak

• Somontanoak: Lur-lauak dira, apur bat inklinatuta daude, eta sakonunearen kanpoko mendilerroen eta sakonunearen erdigunearen artean kokatzen dira. Konglomeratuek osatzen dituzte, hau da, ibaiek mendi-erliebeetatik garraiatutako material lodi eta gogorrek.
• Somontanoen morfologia: Piriniar somontanoetan, mendi-hilobiak, mailuak eta zuloak eratu dira. Mailuak, dorre harritsuak dira, haustura bertikaletatik sortuak; adibidez, Rigloseko mailuak. Zuloak, material bigunetan sortutako sakonuneak dira. Txikiak izan daitezke, edo neurri handikoak; adibidez, Huescako eta Barbastroko zuloak. Mendi-hilobiak, higadura-sakonuneak dira.
• Sakonunearen erdigunean: Estratuak horizontalak dira, eta modu alternatiboan kareharri gogorrek eta buztin, marga eta igeltsu bigunek eratzen dituzte. Horren emaitza dira mahaien eta lautaden erliebea, kareharriekin, eta badlands izenekoen erliebea, material bigunetan, inguru oso lehorra baita.

B) Guadalquivirren sakonunea

Mendikate Betikoen paraleloan kokatzen da, eta horien, Sierra Morenaren eta Ozeano Atlantikoaren artean dago. Lehenengo itsasora irekita egon zen. Gero, kostako aintzira edo albufera bihurtu zen, eta geroago, lohiz betetzean, padura zingiratsuak sortu ziren. Buztinez, kareharriz eta itsas margaz bete zen. Erliebean, buztinak nagusi zirenez, landazabal apur bat uhinduak sortu ziren. Kareharrizko mantuak tartekatzean, mahaiak eta muino lekukoak edo mendixkak sortu ziren.

Goi-lautadatik kanpoko mendikateak

Pirinioak, Euskal Mendiak, Kataluniako Kostaldeko Mendikatea eta Mendikate Betikoak dira. Aro Tertziarioko alpetar orogenesian sortu ziren, muga moduan jarduten duten mendigune zaharren artean zeuden fosa ozeaniko betiko eta piriniarretan jalkitako sedimentu sekundarioak tolestean; beraz, kareharrizko materialak dira nagusi.

A) Pirinioak

Egitura konplexua dute:

• Ardatza: Akitaniako hertziniar mendigune zaharrari dagokio. Alpetar orogenesian gaztetu zen. Material paleozoikoek osatzen dute, eta erliebe malkartsua du. Mendikateko altuerarik handienak bertan daude; adibidez, Montes Malditos, Aneto eta Monte Perdido.
• Pirinioaurrea: Ardatz axialaren hegoaldean dago. Aro Tertziarioko alpetar orogenesian sortu zen, fosa piriniarrean jalkitako material sekundarioak tolestean. Kareharriek osatzen dute, eta ardatz axialeko erliebea baino leunagoa eta baxuagoa da. Ardatzarekin paraleloak diren bi lerrokaduratan egituratzen da: barruko mendilerroak eta kanpoko mendilerroak.
• Erdiko sakonunea: Margek osatutako sakonune luze eta estua da. Pirinioaurreko barruko eta kanpoko mendilerroak bereizten ditu.

Pirinioen luzapena Euskal Mendiak eta Kataluniako Kostaldeko Mendikatea dira.

B) Euskal Mendiak

Pirinioaurrearen luzapena dira. Kareharrizkoak dira, forma leunak dituzte, eta altuera ertainekoak dira. Pirinio axiala ekialdeko muturrean soilik azaleratzen da, harri paleozoikoekin. Altuerarik handienak Aralar eta Gorbeia dira.

C) Kataluniako Kostaldeko Mendikatea

Pirinioen ekialdeko aldearen aldaketa da. Biak failen bidez daude bananduta, eta, horren eraginez, inguru sumenditsua sortu da, oso ondo kontserbatua, berrogei kono baino gehiagorekin. Mendikatearen iparraldeko erdia material paleozoikoek osatzen dute, Kataluniako eta Balearretako hertziniar mendigune zaharraren aztarnak, alpetar orogenesian altxatu zirenak. Hegoaldeko erdia kareharrizko lur sekundarioek osatzen dute, alpetar orogenesian tolestu zirenak. Mendikatea bi lerrokaduratan dago zatituta: bata, kostaren paraleloa, altuera gutxikoa (Altos del Garraf), eta bestea barrualdean, garaiagoa, (Montseny, Montserrat). Bien artean, fosa tektoniko bat dago. Hori, material tertziarioz eta kuaternarioz bete zen, eta horren eraginez, muino leunen eta haranen erliebea sortu zen.

D) Mendikate Betikoak

Sakonuneen bidez bereizitako bi mendi-sistema dira:

• Mendikate Penibetikoa: Kosta inguratzen du. Aro Tertziarioan sortu zen, Mendigune Betiko-Rifeko zaharra gaztetzearen eraginez. Materialak paleozoikoak dira, eta erliebe horretan, Iberiar penintsulako tontorrik garaienak daude, Sierra Nevadan: Mulhacén eta Veleta.
• Mendikate Subbetikoa: Barrualdean dago. Aro Tertziarioan sortu zen, itsasoak fosa betikoan jalkitako material sekundarioak tolestean, Afrikar eta Iberiar plakak hurbiltzearen ondorioz. Material horiek txandaka gogorrak (kareharriak) eta bigunak (margak) ziren, eta tolestean, lerradura-mantuak eta zamalkadurak sortu ziren. Mendilerrorik aipagarrienak Grazalema, Ubrique eta Cazorla dira.
• Sakonune Intrabetikoa: Mendikate Penibetikoaren eta Subbetikoaren artean dago, sakonune txikitan zatituta (Ronda, Antequera, Guadix eta Bazako zuloak). Material tertziarioz bete zen, eta, horren eraginez, badlands izenekoen erliebea sortu zen, klima oso lehorra delako.