Empirismo e Liberalismo: Hume e Locke na Ilustración

David Hume: Empirismo e Crítica á Metafísica

Introdución a David Hume

David Hume naceu en Escocia no século XVIII, unha época de grande efervescencia intelectual coñecida como a Ilustración. Inicialmente matriculouse en Dereito por influencia do seu pai, un avogado, pero pronto abandonou esta carreira para estudar Filosofía. Despois de ler a John Locke, decidiu profundar no empirismo, corrente filosófica que defende que o coñecemento provén da experiencia, e converteuse no principal representante desta corrente.

Obras e Teoría do Coñecemento

As súas obras máis destacadas foron Tratado da natureza humana e Investigación sobre o entendemento humano. Neste último, Hume intenta explicar a orixe do coñecemento humano e os seus límites. Durante a Idade Moderna, as ciencias experimentaron un gran desenvolvemento (como a astronomía, a física e as matemáticas), o que levou aos filósofos a centrarse nas cuestións do coñecemento humano. Para coñecer, sostén Hume, é necesario adquirir ideas, que son os contidos do noso pensamento. Non obstante, non todo o coñecemento é igualmente fiable, polo que Hume propón analizar a súa orixe.

Impresións e Ideas

Os racionalistas como Descartes defendían que o coñecemento seguro provén da razón e das ideas innatas, como a idea de Deus. En cambio, Hume, seguindo a Locke, rexeita as ideas innatas e argumenta que o coñecemento fiable provén exclusivamente da experiencia. Segundo Hume, a percepción é calquera cousa que pode ser representada na mente, e distingue entre dúas formas de percepción:

• As impresións: percepcións vivas e intensas que adquirimos a través dos sentidos, como cando saboreamos un café.
• As ideas: copias ou imaxes das impresións que gardamos na memoria.

A intensidade das impresións é maior que a das ideas, e Hume rexeita a existencia das ideas innatas porque todas as ideas derivan de impresións.

Asociación de Ideas

A nosa mente tamén pode xogar coas ideas, usándoas para formar novos pensamentos, mediante dúas facultades: a memoria e a imaxinación. A memoria permítenos recordar ideas, mentres que a imaxinación permite combinalas e mesturalas. As impresións, por tanto, son as fontes orixinarias do coñecemento. Hume tamén expón que as ideas se conectan entre si segundo tres leis de asociación:

1. Semellanza
2. Contigüidade espazo-temporal
3. Causa-efecto

Estas leis permiten que a nosa mente ligue ideas de maneira coherente, como, por exemplo, asociar un retrato cunha persoa ou pensar na relación entre un accidente e as súas causas.

Tipos de Coñecemento

Hume tamén distingue dous tipos de coñecemento:

• O coñecemento de relacións entre ideas: proposicións que só dependen da razón, como nas matemáticas ou na lóxica, e son a priori, isto é, non necesitan da experiencia. Estas proposicións son analíticas e necesarias, o que significa que non se pode negar sen caer en contradición (por exemplo, 5 + 5 + 5 = 15).
• O coñecemento de feitos: son a posteriori, xa que dependen da experiencia e dan información sobre o mundo. Este coñecemento, segundo Hume, está baseado na relación causa-efecto, un principio que tamén criticará máis tarde.

Crítica á Metafísica

Hume fará unha crítica á metafísica, en especial aos conceptos de substancia e causalidade defendidos polos racionalistas como Descartes.

A Substancia

A substancia, segundo Hume, non ten base empírica, xa que non podemos percibir directamente a alma, a Deus ou ao mundo como totalidade. Para Hume, estas ideas non corresponden a ningunha impresión, polo que son ideas ficticias. A súa crítica á substancia leva á súa postura radicalmente antimetafísica, pois nega a posibilidade de coñecemento sobre Deus, a alma e o mundo.

A Causalidade

En relación á causalidade, Hume tamén rexeita a idea de que as cousas están conectadas por leis necesarias de causa e efecto. Segundo el, a causalidade é só unha suposición baseada na costume ou hábito. A nosa mente tende a asociar dous eventos que se producen de forma sucesiva, pero isto non significa que haxa unha relación real entre causa e efecto. Así, para Hume, a idea de causalidade non é un coñecemento seguro, senón unha crenza probable.

Isto tamén afecta á ciencia: para Hume, as leis científicas non son verdades absolutas, senón afirmacións probables baseadas nas nosas percepcións. A ciencia, polo tanto, está baseada no coñecemento probable, non en verdades universais. A crítica que Hume fai á causalidade e á substancia tamén é unha crítica á metafísica, xa que moitos filósofos utilizaban estes conceptos para explicar a realidade. Por exemplo, Tomé de Aquino baseouse no principio de causalidade para demostrar a existencia de Deus. A pesar diso, Hume non cuestiona o valor da ciencia, senón que simplemente mostra que as afirmacións científicas non deben considerarse verdades absolutas, senón crenzas probables nas que é razoable confiar.

Legado e Influencia de Hume

Hume tamén influíu en filósofos posteriores, como Kant, quen recoñeceu que "espertou do seu soño dogmático" grazas ás críticas de Hume. Kant afirmou que a metafísica non podía ser considerada como unha ciencia. Ademais das súas contribucións no campo do coñecemento, Hume tamén destacou pola súa teoría do emotivismo ético, que sostén que a moralidade se basea nas emocións e a empatía.

John Locke: Empirismo e Liberalismo Político

Introdución a John Locke

John Locke naceu en 1632 en Inglaterra, nunha época marcada pola Guerra Civil, que tiña como obxectivo pór fin ao absolutismo monárquico. Estudou filosofía escolástica, que non lle agradou, e medicina na Universidade de Oxford. Locke destacou principalmente na teoría do coñecemento e na filosofía política. Foi un dos grandes representantes do empirismo, corrente filosófica que defendía que o coñecemento provén da experiencia sensorial e non de ideas innatas. Segundo Locke, ao nacer a mente humana é como unha "tabula rasa", é dicir, unha folla en branco, e todo o coñecemento se adquire a través da experiencia.

Filosofía Política e Contrato Social

Na súa filosofía política, Locke é considerado un dos pais do liberalismo moderno. A súa teoría do contrato social é clave no seu pensamento. A diferenza de Hobbes, que vía o estado de natureza como un lugar de caos e guerra, Locke pensaba que, no estado de natureza, os seres humanos non eran egoístas nin violentos, senón que vivían de maneira libre e igualitaria. Non obstante, para Locke, neste estado sen leis formais nin autoridade política, os individuos podían violar os dereitos naturais doutros, como o dereito á vida, á liberdade e á propiedade. Para evitar esta inseguridade, os seres humanos establecen un contrato social, no que ceden parte da súa liberdade a unha autoridade que garanta a protección destes dereitos.

Os Dereitos Naturais

Os dereitos naturais son fundamentais na teoría política de Locke. Estes dereitos, aos que todo ser humano ten dereito polo feito de nacer, son:

• O dereito á vida
• O dereito á liberdade
• O dereito á propiedade

Locke defendía que as persoas teñen dereito a gozar da súa vida e dos bens que adquiren co seu traballo, xa que somos propietarios do noso corpo e dos produtos do noso esforzo. O dereito á propiedade é un dereito natural, pois temos o dereito e o deber de conservármonos a nós mesmos, o que inclúe a posesión dos bens necesarios para a nosa supervivencia. Locke tamén argumentaba que ninguén debe quitar a vida a outra persoa, nin sequera a un mesmo (en caso de suicidio), xa que o poder sobre a vida pertence unicamente a Deus.

Modelo de Goberno e Separación de Poderes

No seu modelo político, Locke defendía un goberno baseado no consentimento dos gobernados, que actuase en favor dos dereitos naturais das persoas. O goberno debe ser democrático, con representantes elixidos polo pobo. Locke tamén defendía a separación de poderes para evitar o abuso de poder.

Propuxo a división entre:

• O poder lexislativo, encargado de facer as leis.
• O poder executivo, encargado de aplicalas.

Isto para evitar a acumulación de poder nunha soa persoa ou grupo. Para Locke, un goberno só é lexítimo se respecta os dereitos das persoas e actúa dentro da lei. Se o goberno se desvía destes principios, os cidadáns teñen o dereito de rebelarse e restablecer os seus dereitos naturais.

A Tolerancia Relixiosa

Na súa obra Carta sobre a tolerancia, Locke defendía a separación entre relixión e política, argumentando que a relixión é un asunto privado relacionado coas crenzas persoais de cada individuo. A política, por outro lado, debe ocuparse do ben común. Locke apoiaba a tolerancia relixiosa, sempre que as crenzas non poidan poñer en perigo a paz e a orde social. Con todo, excluía de dita tolerancia as crenzas que consideraba perigosas, como o ateísmo e o catolicismo, pois pensaba que podían ameazar a estabilidade social.

Participación Política

En canto á participación política, Locke defendía o sufragio masculino restrinxido. Isto quere dicir que só os homes con certo nivel de riqueza e propiedade podían votar. Así, excluía da política as mulleres e os homes sen propiedades. Aínda que as súas ideas contribuíron ao desenvolvemento dos dereitos humanos e da democracia, os seus postulados non foron tan inclusivos como os movementos feministas posteriores terían desexado.

Legado e Críticas

O pensamento de Locke tivo unha gran influencia na evolución das democracias modernas, especialmente na Revolución Americana e na Revolución Francesa. As súas ideas sobre os dereitos naturais, a liberdade individual, a propiedade privada e a división de poderes foron fundamentais para o establecemento de sistemas democráticos e para a promoción dos dereitos humanos. Non obstante, as súas teorías tamén foron obxecto de críticas, especialmente no século XIX, cando pensadores como Marx cuestionaron a lexitimidade do dereito á propiedade privada, considerándoo como orixe das desigualdades sociais.