A Ditadura de Primo de Rivera e a Segunda República: Transformación e Conflito en España (1923-1939)

1. Introdución

A continuación, analizaranse os decretos emitidos polo Directorio Militar tras o golpe de Estado de Miguel Primo de Rivera en 1923. Neste comentario abordaremos o contexto (político, social, económico e cultural), a tipoloxía dos documentos (identificación, natureza, temática, fonte, autor e destinatario), unha análise e unha conclusión.

Contextualización

A comezos da década de 1920, España vivía unha profunda crise que afectaba múltiples ámbitos:

Político: A monarquía de Afonso XIII enfrontaba críticas crecentes. O sistema da Restauración, baseado na alternancia pactada entre conservadores e liberais, amosaba claros signos de esgotamento. A corrupción, o control dos caciques locais e a manipulación electoral xeraban desconfianza na poboación e afastaban a moitos do sistema político. Ademais, as tensións entre nacionalistas, republicanos e organizacións obreiras aumentaban a inestabilidade do país.

Económico: A economía española mostraba un atraso económico notable fronte a outras nacións europeas. O sector industrial carecía de modernización, a agricultura sufría pola concentración de terras en poucas mans e o investimento en infraestruturas era insuficiente. Aínda que a neutralidade na Primeira Guerra Mundial (1914-1918) impulsou temporalmente a economía, a caída da demanda externa tras a guerra provocou unha crise económica que afectou especialmente á industria e ao comercio exterior.

Social: O movemento obreiro tivo un papel central na vida social. Sindicatos como a CNT (de orientación anarquista) e a UXT (socialista) ampliaron a súa influencia e organizaron folgas e protestas. A conflitividade social acadou o seu punto álxido na crise de 1917 e nos anos seguintes, con enfrontamentos violentos entre traballadores e empresarios, sobre todo en Barcelona.

Cultural: Neste período, intelectuais e artistas comezaron a analizar as causas do atraso español. A Xeración do 98 xa criticara a situación do país tras a perda das últimas colonias en 1898. Novos plantexamentos rexeneracionistas propoñían reformas para modernizar o Estado. Porén, amplos sectores da sociedade continuaban aferrados a valores conservadores.

Este documento é de carácter xurídico e político en forma de decreto. A súa temática é política e administrativa, centrada na instauración do novo réxime ditatorial e na supresión do sistema parlamentario. Constitúe unha fonte histórica primaria, xa que son documentos oficiais emitidos no momento dos feitos. O autor é o Directorio Militar, presidido por Miguel Primo de Rivera, e están dirixidos á sociedade española en xeral e ás institucións do Estado.

Identificación e comentario de ideas e conceptos

Os decretos do Directorio Militar reflicten a instauración dun réxime baseado no autoritarismo e no rexeitamento á democracia parlamentaria.

Un dos puntos clave é a suspensión da Constitución de 1876, o que significou a disolución do Congreso e do Senado, eliminando a participación política. O texto xustifica esta medida coa necesidade de acabar co "desorde e a corrupción" do sistema anterior, o que evidencia o discurso rexeneracionista que Primo de Rivera utilizou para lexitimar a súa ditadura.

Outro elemento central é a censura e o control da prensa, unha das primeiras accións do Directorio. Argumentábase que a prensa fomentaba a inestabilidade e a crítica inxustificada contra o Estado, polo que se implantou unha estrita vixilancia sobre os medios de comunicación. Este tipo de medidas eran habituais en réximes autoritarios e reflicten o rexeitamento de Primo de Rivera á liberdade de expresión.

No ámbito económico, os decretos inclúen iniciativas para modernizar o país a través de investimentos en infraestruturas. Promoveuse a construción de estradas, ferrocarrís e obras públicas, o que foi unha das poucas medidas populares do réxime. Porén, estas políticas xeraron un alto endebedamento e non resolveron os problemas estruturais da economía española.

Por outra banda, faise referencia á represión dos movementos obreiros e nacionalistas. Considerábanse unha ameaza para a estabilidade do país, polo que o réxime endureceu a persecución de anarquistas, socialistas e comunistas. Ademais, en rexións como Cataluña e o País Vasco, prohibiuse o uso oficial das linguas cooficiais e perseguiuse os símbolos nacionalistas, o que xerou un forte rexeitamento nestas zonas.

Finalmente, o documento tamén menciona a consolidación do papel do exército na política española. Estableceuse un goberno de militares que substituíu aos políticos tradicionais, o que evidenciaba a influencia dos sectores máis conservadores do exército na ditadura.

Conclusión

O golpe de Estado de Primo de Rivera e os decretos do Directorio Militar marcaron o fin do sistema parlamentario da Restauración e o inicio dunha ditadura que, aínda que inicialmente contou con apoio popular, acabou fracasando. O seu intento de modernización non logrou solucionar os problemas estruturais do país, e a súa política represiva xerou un crecente descontento.

En última instancia, a ditadura de Primo de Rivera abriu o camiño para a crise final da monarquía de Afonso XIII, que en 1931 foi substituída pola Segunda República. Así, os decretos do Directorio Militar non só reflicten a imposición dun réxime autoritario, senón tamén o preludio dun cambio político máis profundo na historia de España.

3. Introdución

A continuación, analizarase a Lei de Reforma Agraria de 1932, unha das medidas máis ambiciosas da Segunda República Española. Neste comentario abordaremos o contexto (político, social, económico e cultural), a tipoloxía dos documentos (identificación, natureza, temática, fonte, autor e destinatario), unha análise e unha conclusión.

Contextualización

A comezos do século XX, España seguía sendo un país de base agraria, o que afectaba múltiples ámbitos:

Político: A Segunda República (1931-1936) naceu co obxectivo de modernizar o país e corrixir estas desigualdades. A reforma agraria foi unha das principais promesas do goberno republicano-socialista, que consideraba fundamental a redistribución de terras para mellorar a situación do campesiñado e fomentar unha economía máis equitativa.

Económico: O país sufría as consecuencias da crise de 1929 e a escaseza de investimento no sector agrícola. A falta de modernización e os métodos tradicionais de cultivo impedían un aumento da produción. Ademais, a inestabilidade do emprego rural xeraba tensións sociais constantes.

Social: A reforma agraria buscaba rematar co poder dos terratenentes e mellorar as condicións de vida dos xornaleiros. Porén, a resistencia dos propietarios e as dificultades administrativas fixeron que os avances fosen lentos e insuficientes, o que provocou frustración entre os traballadores do campo.

Cultural: A reforma tamén tiña un compoñente ideolóxico. Para os republicanos, era unha cuestión de xustiza social e progreso; para os sectores conservadores, representaba un ataque á propiedade privada e á orde tradicional. Esta polarización contribuíu a aumentar as tensións políticas que desembocarían na Guerra Civil en 1936.

A Lei de Reforma Agraria da Segunda República, de 1932, é un documento xurídico en forma de lei. A súa temática é económica, social e política, enfocada na redistribución da terra. É unha fonte primaria, xa que se trata dun texto legal promulgado no momento dos feitos. O autor é o Goberno da Segunda República Española, e está dirixida á sociedade española en xeral, especialmente ao campesiñado e aos propietarios de terras.

Identificación e comentario de ideas e conceptos

A Lei de Reforma Agraria de 1932 foi un intento de transformar a estrutura de propiedade da terra en España e dar resposta á grave crise do sector agrario.

Un dos puntos clave do texto é que a lei permitía a expropiación de terras non explotadas e a súa redistribución entre campesiños sen recursos. Establécese que “as fincas rústicas que non sexan cultivadas directamente polos seus propietarios poderán ser obxecto de expropiación”. Este principio reflectía a vontade do goberno de acabar co latifundismo improdutivo e fomentar unha maior eficiencia agrícola.

Outro aspecto importante é o papel do Instituto de Reforma Agraria (IRA), creado para xestionar a redistribución de terras. No documento menciónase que esta institución encargarase de organizar o asentamento de campesiños e proporcionarlles os recursos necesarios para a súa explotación. Porén, a falta de financiamento e a lentitude do proceso fixeron que a aplicación da reforma fose moi limitada.

O texto tamén destaca a compensación económica aos propietarios das terras expropiadas, aínda que os sectores conservadores consideraban que a medida era un ataque directo á propiedade privada. Pola súa banda, os xornaleiros e pequenos agricultores esperaban unha aplicación máis rápida e efectiva da reforma, o que levou a numerosas protestas ao ver que o proceso avanzaba con dificultade.

Un elemento clave na reacción contra a lei foi a resistencia dos terratenentes, apoiados pola dereita política e pola Igrexa. Argumentaban que a reforma poñía en perigo a estabilidade económica e xeraba un clima de inseguridade no campo. Pola contra, os sindicatos campesiños esixían unha execución máis radical, o que levou a conflitos sociais e folgas en varias rexións.

En xeral, a reforma agraria foi percibida de maneira ambigua: mentres o goberno a presentaba como unha solución á pobreza rural, os seus resultados limitados fixeron que moitos campesiños se sentisen traizoados. Esta decepción alimentou o crecemento do anarquismo e do radicalismo no campo, contribuíndo á inestabilidade política da Segunda República.

Conclusión

A Lei de Reforma Agraria de 1932 foi un intento ambicioso de modernizar o campo español e reducir as desigualdades económicas. Porén, a súa lenta aplicación e a forte oposición dos terratenentes limitaron o seu impacto.

A pesar das súas intencións, a reforma non conseguiu cambiar de maneira significativa a estrutura da propiedade en España. A falta de recursos, a burocracia e a inestabilidade política impediron que beneficiase a un número suficiente de campesiños. En última instancia, a reforma agraria converteuse nun símbolo das dificultades da Segunda República para levar a cabo os seus cambios sociais e económicos.

4. Introdución

Este comentario analiza un fragmento do xornal La Tierra de 1933, no que se expresa unha visión anarquista sobre os dous primeiros anos da Segunda República Española. Neste comentario abordaremos o contexto (político, social, económico e cultural), a tipoloxía dos documentos (identificación, natureza, temática, fonte, autor e destinatario), unha análise e unha conclusión.

Contextualización

Aspectos políticos: A Segunda República proclamouse o 14 de abril de 1931 tras a abdicación de Afonso XIII, establecendo un sistema democrático cunha nova Constitución de 1931 aprobada en decembro de 1931. Entre 1931 e 1933, o goberno estivo liderado por unha coalición republicano-socialista, con Manuel Azaña como figura clave. Implementáronse reformas profundas como a separación entre Igrexa e Estado, a ampliación de dereitos laborais e a autonomía de rexións como Cataluña. A oposición viña tanto de sectores conservadores e monárquicos como de grupos revolucionarios, incluídos anarquistas e comunistas, que consideraban insuficientes os cambios.

Aspectos económicos: A reforma agraria de 1932 tentou redistribuír terras entre os campesiños sen recursos, pero a súa implementación foi lenta e xerou malestar tanto nos terratenentes como nos xornaleiros que esperaban solucións inmediatas. A crise económica mundial de 1929 afectou a España, aumentando o desemprego e a precariedade laboral.

Aspectos sociais: Houbo un forte aumento de folgas e protestas obreiras, moitas organizadas pola Confederación Nacional do Traballo (CNT) e a Federación Anarquista Ibérica (FAI). A represión estatal ante revoltas anarquistas, como os sucesos de Casas Viejas (1933), onde a Garda de Asalto asasinou campesiños sublevados, provocou unha gran crise política.

Aspectos culturais: Promoveuse a educación laica e a escolarización masiva, o que xerou tensións coa Igrexa e sectores conservadores. O movemento obreiro e anarquista tiña unha forte tradición cultural baseada na autoeducación e na crítica ao sistema burgués.

O artigo de prensa publicado no xornal La Tierra en 1933 é unha fonte histórica primaria, xa que foi escrito no contexto dos feitos por actores implicados. A súa temática é política e social, centrada na crítica anarquista á Segunda República. Ten unha funcionalidade pública, pois busca influír na opinión do movemento obreiro e revolucionario. Aínda que o autor non se menciona, La Tierra estaba vinculado ao anarquismo e reflectía as posturas da CNT-FAI. O destinatario é o movemento obreiro, os grupos revolucionarios e a sociedade española interesada na política anarquista.

Identificación e comentario de ideas e conceptos

En primeiro lugar, o texto denuncia que a República significou "dous anos de crimes, de encarceramentos en masa, de malleiras sen nome, de persecucións sen fin". Isto reflicte a visión anarquista de que o novo réxime non trouxera unha verdadeira liberación para a clase obreira, senón que mantivera os mecanismos de represión do Estado burgués.

Desde a teoría política, os anarquistas consideraban que calquera goberno, mesmo un republicano, era unha forma de opresión que debía ser destruída para dar paso á autoxestión obreira. A súa experiencia durante estes dous anos, coa dura represión de folgas e revoltas, reforzou a súa desconfianza na vía parlamentaria.

Por outra banda, o texto afirma que foron "dous anos de fame", aludindo á persistente crise económica e á falta de solucións efectivas para a clase traballadora. A reforma agraria de 1932, aínda que ben intencionada, avanzou lentamente e deixou insatisfeitos os campesiños sen terra, o que derivou en múltiples levantamentos rurais.

Neste contexto, os anarquistas defendían a expropiación inmediata de terras e fábricas, unha medida que a República non estaba disposta a aplicar na súa totalidade. Esta frustración alimentou a radicalización dos movementos obreiros e a crecente desconfianza cara aos partidos republicanos e socialistas.

Ademais, o documento menciona "dous anos de odio", o que suxire un ambiente de crecente polarización social e política. Para os anarquistas, o odio non só proviña da represión estatal, senón tamén da traizón de quen prometera cambios pero non os cumprira.

Esta visión encaixa no proceso de radicalización que levou ao crecemento de posturas extremas nos anos seguintes. Mentres os sectores conservadores conspiraban contra a República, os movementos revolucionarios anarquistas e socialistas empezaban a formular unha insurrección directa contra o sistema.

Conclusión

O documento reflicte o profundo desencanto dos anarquistas coa Segunda República e a percepción de que o novo réxime non trouxera melloras reais para a clase obreira. A súa crítica á represión e á falta de cambios estruturais evidencia a radicalización política da época e o fracaso do goberno republicano-socialista en gañar o apoio dos sectores máis revolucionarios.

Este malestar sería un factor clave nos acontecementos posteriores, como a Revolución de Outubro de 1934 e, en última instancia, a Guerra Civil Española (1936-1939). A postura expresada en La Tierra é un testemuño da fragmentación política que impediu a consolidación da República e facilitou o camiño cara ao conflito armado.

2. Introdución

Neste comentario analizaranse dous documentos relacionados coa Segunda República Española: un gráfico sobre os resultados electorais de 1931, 1933 e 1936 e fragmentos da Constitución de 1931. Neste comentario abordaremos o contexto (político, social, económico e cultural), a tipoloxía dos documentos (identificación, natureza, temática, fonte, autor e destinatario), unha análise e unha conclusión.

Contextualización

Aspectos políticos: a Segunda República proclamouse o 14 de abril de 1931, instaurando un sistema democrático cunha nova Constitución de 1931 que entrou en vigor en decembro dese mesmo ano. Os primeiros gobernos republicano-socialistas impulsaron amplas reformas sociais e políticas, pero atoparon forte oposición por parte da dereita e do movemento obreiro máis radical. As eleccións de novembro de 1933 supuxeron un cambio político, co triunfo das forzas conservadoras e de dereita, o que levou á paralización de moitas reformas. As eleccións de febreiro de 1936 deron a vitoria ao Frente Popular, unha coalición de esquerdas, intensificando a polarización política que levaría á Guerra Civil en xullo dese mesmo ano.

Aspectos económicos: a reforma agraria foi unha das medidas máis ambiciosas da República, buscando redistribuír terras en mans dos grandes latifundistas. A burguesía e os sectores conservadores rexeitaron as medidas económicas do goberno, considerando que atentaban contra a propiedade privada. O artigo 44 da Constitución de 1931 recolle a posibilidade de expropiación "por causa de utilidade social", unha medida que xerou moitas controversias.

Aspectos sociais: a República impulsou importantes avances en dereitos laborais, igualdade de xénero e educación. A participación política das mulleres foi recoñecida, outorgándolles o dereito ao voto en 1931. Os conflitos entre clases sociais intensificáronse, con folgas, mobilizacións obreiras e represión por parte do Estado.

Aspectos culturais: a educación pública e laica foi unha das prioridades do goberno republicano, tal como recolle o artigo 48 da Constitución, que establece a gratuidade e obrigatoriedade da ensinanza primaria. A separación entre Igrexa e Estado (artigo 3 da Constitución) provocou un gran malestar entre os sectores católicos.

O primeiro documento é un gráfico estatístico que representa a evolución electoral da Segunda República, e o segundo documento é un fragmento da Constitución de 1931. A súa temática é política, xurídica e social; o gráfico mostra a evolución do apoio ás esquerdas e ás dereitas, mentres que a Constitución define os principios fundamentais do novo réxime. Ambos son fontes primarias, xa que pertencen á época e reflicten directamente os acontecementos e ideoloxías vixentes. Teñen unha funcionalidade pública, pois están destinados a informar á cidadanía e influír no debate político e social. A autoría do gráfico baséase en datos oficiais das eleccións xerais, mentres que a Constitución foi elaborada polas Cortes Constituíntes da República. O destinatario é a sociedade española en xeral, especialmente a cidadanía interesada na evolución política e xurídica do novo réxime.

Identificación e comentario de ideas e conceptos

En primeiro lugar, o gráfico mostra os resultados das eleccións de 1931, 1933 e 1936, permitindo visualizar os cambios no equilibrio de poder entre as forzas de esquerda e dereita ao longo da Segunda República.

Eleccións de 1931: A vitoria das esquerdas permitiu a proclamación da Segunda República e a redacción da Constitución de 1931. Esta primeira etapa caracterizouse por un goberno progresista que impulsou reformas en ámbitos como a educación, o traballo e a estrutura agraria.

Eleccións de 1933: Obsérvase unha forte caída do apoio ás esquerdas e unha subida das dereitas, que alcanzaron unha ampla maioría. Este cambio explica a paralización de moitas reformas e o retorno dunha política máis conservadora, en parte como resposta á crise económica e á reacción contra as medidas laicizadoras do primeiro bienio.

Eleccións de 1936: O gráfico reflicte un novo cambio de tendencia, cunha recuperación das esquerdas, que volven alcanzar unha ampla representación parlamentaria coa vitoria do Frente Popular. Esta nova maioría xerou unha maior confrontación política, pois a dereita viu neste resultado unha ameaza ao sistema tradicional de poder, o que contribuíu á crecente tensión que desembocaría no golpe de Estado de xullo de 1936.

A alternancia entre esquerdas e dereitas amosa a polarización política do período. O cambio radical en cada elección evidencia a falta de consenso e estabilidade, onde cada grupo intentaba desfacer as reformas do anterior, dificultando unha continuidade institucional sólida. Esta dinámica de tensión e enfrontamento explica, en boa medida, o fracaso da República como proxecto democrático.

Por outro lado, a Constitución de 1931 reflicte o proxecto político da Segunda República, baseado na democratización do Estado e na transformación social. As súas medidas xeraron tanto avances progresistas como fortes reaccións entre os sectores conservadores.

Principios democráticos e estrutura do Estado (Art. 1): A definición de España como "unha República democrática de traballadores de toda clase" marcaba unha ruptura coa monarquía e recoñecía a soberanía popular. Esta formulación xerou controversia, xa que sectores da dereita vírona como un achegamento ao marxismo. Ademais, establecía un Estado integral con autonomía para municipios e rexións, o que favoreceu o desenvolvemento de estatutos de autonomía como o de Cataluña en 1932.

Separación Igrexa-Estado (Art. 3): A eliminación da relixión oficial e o carácter laico do Estado supuxeron unha ruptura co forte papel da Igrexa na sociedade española. Isto provocou unha gran oposición do clero e sectores católicos, que se organizaron politicamente en partidos como a CEDA para frear estas reformas.

Liberdade sindical e dereitos laborais (Art. 39): Ao permitir a asociación e sindicalización libre, facilitouse a expansión dos sindicatos obreiros, como a UGT e a CNT, aumentando as folgas e a conflitividade social. A patronal e a dereita consideraron estas medidas unha ameaza á estabilidade económica.

Reforma agraria e economía (Art. 44): O principio de expropiación "por causa de utilidade social" respondía á necesidade de redistribuír terras e loitar contra o latifundismo. Non obstante, a súa lenta aplicación provocou insatisfacción entre os campesiños e unha forte resistencia dos terratenentes, que apoiaron a dereita en 1933.

Educación pública e laica (Art. 48): O establecemento dunha educación gratuíta e laica buscaba reducir a influencia da Igrexa e fomentar unha sociedade máis igualitaria. Isto aumentou a crispación política, xa que a xerarquía eclesiástica considerou a medida un ataque directo aos seus intereses.

En conclusión, a Constitución de 1931 supuxo un intento de modernizar España a través da democracia, a secularización e a xustiza social. Con todo, estas reformas atoparon unha forte resistencia, contribuíndo á inestabilidade política e á radicalización dos distintos sectores da sociedade.

Conclusión

Os documentos analizados mostran dous aspectos fundamentais da Segunda República: a súa intención de modernizar España a través dunha Constitución progresista e a enorme inestabilidade política que impediu a súa consolidación. O gráfico electoral evidencia a forte polarización política, que se intensificou ata desembocar na Guerra Civil. Pola súa banda, a Constitución de 1931 reflicte os ideais democráticos e sociais do novo réxime, pero tamén os puntos de conflito que dividiron á sociedade: a reforma agraria, a laicización do Estado e a loita entre esquerdas e dereitas.

En definitiva, a Segunda República foi un período de grandes avances, pero tamén de intensas loitas políticas e sociais, que acabarían levando á súa destrución en 1939.