A Ditadura de Primo de Rivera en España (1923-1930): Golpe, Réxime e Oposición

O Golpe de Estado de 1923 e o Directorio Militar

Contexto: A Crise da Restauración

O sistema constitucional e parlamentario iniciado coa Restauración monárquica de 1874 rematou en 1923 cun golpe de Estado militar que estableceu unha ditadura.

Antes do golpe, existían intentos de reforma do sistema que incluían:

• Unha maior democratización do sistema.
• A redución da influencia da Igrexa.
• A limitación de poderes do rei.
• Un novo marco de relacións laborais.

A pesar de contar cunha ampla maioría nas Cortes, este proxecto reformista viuse obstaculizado pola oposición do rei, o exército e a Igrexa.

Ademais, entre os militares existía un gran descontento polas responsabilidades que o Expediente Picasso esixía ante o desastre militar de Annual.

O Golpe de Estado e as súas Xustificacións

O capitán xeneral de Cataluña, Miguel Primo de Rivera, impulsou un golpe de Estado militar o 13 de setembro de 1923 co obxectivo de:

• Frear as reformas impulsadas polo goberno liberal.
• Impedir o debate do Expediente Picasso nas Cortes.

O argumento esgrimido para xustificar o golpe era que:

• O réxime constitucional baseado na Constitución de 1876 e na Lei electoral vixente estaba desprestixiado.
• Existía un grave perigo de revolución social.

O rei Afonso XIII negouse a destituír os militares sublevados e o Goberno dimitiu.

Primo de Rivera xustificou a súa actuación nun manifesto dirixido á nación, no que:

• Culpaba de desgoberno os políticos e partidos tradicionais.
• Declaraba a súa intención de:
  • Rexenerar a política nacional.
  • Acabar co caciquismo e a corrupción.
  • Recuperar a orde pública.
  • Poñer fin á conflitividade obreira.
  • Garantir a unidade nacional perante o auxe dos nacionalismos.

Apoios Iniciais e Reaccións

Aceptaron a ditadura como unha solución á crise:

• A alta burguesía.
• Unha parte das clases medias.
• Unha parte do exército.
• O rei.

A maioría da poboación reaccionou con indiferenza ou foi favorable ao golpe de Estado. Esperábase que o novo réxime:

• Tivese un carácter temporal.
• Puxese fin a un sistema que demostrara ser incapaz de resolver os problemas do país.

Por iso, a ditadura apenas contou inicialmente cunha oposición política e social, agás un errado intento de folga xeral convocado pola CNT.

O Directorio Militar (1923-1925)

Afonso XIII nomeou a Primo de Rivera presidente do Directorio: un goberno integrado exclusivamente por militares.

Primeiras Medidas Autoritarias

As súas primeiras medidas foron:

• A declaración do Estado de guerra en todo o país, vixente ata 1925.
• A suspensión da Constitución.
• A disolución do Parlamento.
• A ilegalización dos partidos políticos e organizacións obreiras.

Política Territorial e Represión

Tamén liquidou a Mancomunidade catalá:

• Prohibiu o uso de símbolos catalanistas (bandeira e himno).
• Restrinxiu o uso da lingua catalá ao ámbito privado.

Para acabar co caciquismo, o Directorio:

• Disolveu os concellos, substituíndoos por xuntas de vogais designados entre os maiores contribuíntes da localidade.
• Elaborou un estatuto municipal e outro provincial.

Estas medidas, porén, limitáronse a substituír uns caciques locais por outros, que só debían render contas ás autoridades militares.

Instaurouse unha política de orde pública moi represiva:

• Dirixiuse principalmente contra a CNT.
• Prohibíronse as manifestacións e folgas.
• Perseguíronse e encarceráronse os principais dirixentes obreiros.
• A represión reduciu drasticamente os conflitos laborais e puxo fin á violencia social e ao pistoleirismo nas rúas.

A Cuestión de Marrocos: Intervención e Resolución

Consciente da importancia de manter o apoio do exército, Primo de Rivera intentou resolver a cuestión de Marrocos. No ano 1925 interveu militarmente no Rif. Os ataques contra o protectorado francés, dirixidos polo líder rifeño Abd el-Krim, propiciaron a colaboración militar de España e Francia.

Esta colaboración concretouse no desembarque español na baía de Alhucemas o 8 de setembro de 1925, mentres as tropas francesas avanzaban polo sur, dende Fez. Estas accións militares supuxeron:

• A derrota definitiva do líder rifeño Abd el-Krim.
• O final da guerra de Marrocos.

Lexislación Social

O pretendido carácter rexeneracionista do Directorio Militar concretouse nunha lexislación social:

• Regulou o traballo da muller.
• Promoveu a construción de vivendas destinadas ás familias obreiras.
• Impulsou unha política de investimentos en obras públicas para reducir o desemprego.

Estes primeiros éxitos deron popularidade a Primo de Rivera, quen a finais de 1925 decidiu cambiar a composición do Directorio.

O Directorio Civil (1925-1930)

Obxectivos e Composición

A finais de 1925 estableceuse un Directorio Civil unha vez resoltos o problema da orde pública e a cuestión marroquí. O seu obxectivo era:

• Abandonar a “excepcionalidade” política iniciada co golpe militar.
• Regresar á “normalidade”, institucionalizando o novo réxime e cedéndolles protagonismo aos civís fronte aos militares.

Para iso, formouse un novo goberno presidido por Primo de Rivera, do que formaban parte técnicos civís como:

• José Calvo Sotelo, ministro de Facenda.
• Eduardo Aunós, ministro de Traballo.

Esta transformación mostraba que Primo de Rivera pretendía consolidarse no poder, contando co apoio dos sectores conservadores, da banca e da industria.

Política Económica

Para iso, o xeneral confiaba no aproveitamento da boa conxuntura económica internacional da década de 1920 para emprender unha reactivación da economía, baseada no nacionalismo económico e o dirixismo estatal.

Institucionalización do Réxime

O Directorio Civil levou a cabo unha reorganización das institucións do Estado, seguindo o modelo corporativo implantado en Italia por Mussolini.

A Unión Patriótica e o Somatén

En 1924 creara unha nova formación política: a Unión Patriótica.

• Era un partido gobernamental, sen ideoloxía claramente definida.
• A súa misión primordial era proporcionarlle apoio social á ditadura.
• Á nova formación política uníronse principalmente funcionarios do réxime, integrantes de organizacións católicas, militares e propietarios locais das zonas rurais.
• Estaba destinada a se converter no instrumento político do novo réxime, ao que debía proporcionar unha base social que o apoiase e aplicase as súas directrices e decisións.

Como órgano auxiliar do partido, o Directorio creou o Somatén:

• Era unha forza armada cidadá con capacidade para apoiar a policía e o exército en momentos de conflitos internos.

A Asemblea Nacional Consultiva e o Proxecto de Constitución

En 1927 convocouse unha Asemblea Nacional Consultiva coa finalidade de:

• Institucionalizar o novo réxime.
• Deseñar a súa forma de goberno.

Tratábase dun organismo corporativo, composto por:

• Representantes das corporacións elixidos por sufraxio indirecto.
• Funcionarios da Administración.
• Representantes sociais escollidos dende o poder.

Características:

• O sufraxio universal quedou relegado ao esquecemento.
• Dous terzos dos seus 400 membros foron nomeados directamente polo Goberno.
• A súa función foi unicamente consultiva e sempre actuou baixo control gobernamental.

A Asemblea debía encargarse de elaborar un Estatuto Fundamental da Monarquía a modo de constitución. O proxecto presentouse na Asemblea en 1929:

• Establecía un réxime autoritario no que o poder lexislativo radicaría nas Cortes e no monarca.
• A metade da cámara sería electiva e a outra metade, designada polo monarca.

A mala acollida que tivo o proxecto entre a opinión pública fixo que non chegase nunca a ser aprobado.

A Organización Corporativa Nacional (OCN)

En 1926 fundouse o Consello de Traballo ou Organización Corporativa Nacional (OCN) para:

• Frear a conflitividade laboral.
• Controlar o movemento obreiro.

Tratábase dun sindicato de tipo vertical:

• Incluía a representación de obreiros e empresarios nos chamados Comités paritarios.
• A súa misión era a regulamentación dos salarios e as condicións de traballo, e a negociación entre patróns e traballadores, aínda que sempre baixo o control do Estado.

O sindicato socialista UGT colaborou nun principio co novo sindicalismo, o que creou tensións internas no socialismo, pero retirouse máis tarde. A CNT negouse a participar e moitos anarcosindicalistas foron perseguidos, detidos ou tiveron que marchar ao exilio.

A Oposición á Ditadura

Aínda que Primo de Rivera non contou cunha oposición importante nos seus inicios, co tempo esta foi crecendo e impulsou actuacións para poñer fin á ditadura.

Oposición Política e Militar

• Algúns dos antigos líderes dos partidos dinásticos criticaron a excesiva duración do réxime e apoiaron conspiracións militares como a chamada “sanxoanada” de 1926.
• A Arma de Artillería foi disolvida a causa do seu enfrontamento co Directorio.

Republicanos

• Os republicanos protagonizaron a Alianza Republicana, que logrou unir as distintas faccións do movemento.
• Protagonizaron unha campaña de desprestixio do réxime a nivel nacional e internacional.
• Incluía republicanos históricos como Lerroux, outros máis recentes procedentes do reformismo, como Manuel Azaña, ou mesmo antigos ministros da monarquía, como Niceto Alcalá-Zamora.

Intelectuais e Estudantes

• Os intelectuais e estudantes universitarios criticaron a ditadura e denunciaron a censura de prensa e a falta de liberdade de expresión.
• Algúns deles sufriron a persecución do réxime: Miguel de Unamuno foi enviado ao desterro en Fuerteventura e Blasco Ibáñez tivo que exiliarse.
• Os estudantes, agrupados na Federación Universitaria Española (FUE), creada en 1927, promoveron folgas e manifestacións.

Nacionalismo Catalán

• A burguesía catalá uniuse á oposición como resultado da política do Directorio, que eliminou a Mancomunidade e prohibiu o uso público do catalán.
• Iso incrementou a influencia de grupos nacionalistas radicais, como Estat Catalá, liderado por Francesc Macià dende o exilio.

Movemento Obreiro (CNT, FAI, PSOE)

• A oposición obreira centrouse fundamentalmente na CNT e no entón pequeno Partido Comunista de España, que foron perseguidos e prohibidos.
• Co obxectivo de incrementar a influencia anarquista no interior da CNT, en 1927 constituíuse a Federación Anarquista Ibérica (FAI).
• A partir de 1929, o PSOE entrou en contacto cos grupos republicanos que intentaban poñer fin á ditadura e substituír a monarquía por un réxime republicano.