Descartes e Hume: Racionalismo, Empirismo e a Natureza do Coñecemento

O Método Cartesiano e a Xeometría Analítica

O método de Descartes está inspirado na precisión e claridade das matemáticas, especialmente na xeometría analítica, disciplina que el mesmo desenvolveu. A idea principal é aplicar un método racional e sistemático para chegar á verdade, evitando os erros e confusións do coñecemento tradicional.

Etapas Fundamentais do Método Cartesiano

Cando se enfronta a un problema ou fenómeno complexo, Descartes propón non tentar comprendelo todo de golpe. O mellor é descompoñelo en partes máis sinxelas, ata chegar aos elementos máis básicos e evidentes.

Reconstrución Lóxica

Unha vez que temos identificadas as partes elementais, hai que reconstruílo de forma lóxica, tal como se fai en xeometría. Isto permite entender o funcionamento do todo a partir do coñecemento seguro das súas partes. Esta reconstrución baséase na coherencia racional, usando como ferramenta a famosa dúbida hiperbólica: poñer en cuestión todo aquilo que non sexa absolutamente certo.

Fases Concretas do Método Cartesiano (en orde)

1. Evidencia: Antes de nada, hai que definir claramente o obxecto de investigación. Debe ser algo claro e distinto, algo no que se poida crer sen lugar a dúbidas. Só se acepta como verdadeiro o que resista a dúbida, é dicir, o que se presente como evidente para a razón.
2. Análise (descomposición): Descompoñer os problemas ou ideas complexas nas súas partes máis simples e fundamentais. Esta fase busca claridade, ordenando os elementos do coñecemento para poder entendelos paso a paso.
3. Síntese (recomposición): Unha vez estudadas as partes básicas, reconstrúese o coñecemento de forma ordenada e lóxica, paso a paso. Trátase de deducir o complexo a partir do simple, garantindo que cada paso é seguro.
4. Comprobación: Finalmente, hai que verificar se a reconstrución funciona correctamente. Isto supón revisar o proceso enteiro, comprobando que non hai erros e que o coñecemento obtido é sólido e verdadeiro.

Obxectivo Final do Método Cartesiano

O método cartesiano busca acadar un coñecemento seguro, universal e racional, eliminando todo erro posible. Ao aplicar este método, Descartes aspira a fundamentar toda a ciencia e a filosofía sobre bases tan firmes como as das matemáticas.

As Hipóteses da Dúbida Cartesiana

Estas hipóteses son suposicións extremas que Descartes utiliza para cuestionar todo o que cría saber, e así chegar a unha verdade que sexa absolutamente indubidable. É o corazón do seu método da dúbida hiperbólica.

1. O Engano dos Sentidos

“Os sentidos ás veces nos enganan; polo tanto, non podemos confiar neles totalmente.”

Os sentidos (vista, oído, tacto, etc.) son a nosa principal fonte de coñecemento do mundo. Pero, ás veces, nos enganan: un pau parece torcido na auga, un soño parece real, unha ilusión óptica engáñanos... Por tanto, se nos poden enganar algunha vez, non son completamente fiables. Conclusión: non podemos basear o coñecemento certo e universal nos sentidos. Isto leva á distinción entre:

• Calidades secundarias: dependen da percepción, como o sabor, a cor, o frío, etc.
• Calidades primarias: formas, extensión, movemento, etc., que se consideran máis obxectivas.

2. A Indistinción entre Soño e Realidade

“Non hai forma clara de saber se o que vivín foi un soño ou unha experiencia real.”

En ocasións soñamos cousas que parecen completamente reais. Polo tanto, non temos certeza absoluta de que esteamos espertos e non soñando agora mesmo. Isto introduce unha profunda incerteza sobre o mundo que nos rodea. Se non podemos distinguir claramente entre soñar e vivir, non podemos afirmar con certeza nada sobre o mundo exterior.

3. A Hipótese do Xenio Maligno

“E se existe un ser superior todopoderoso que se dedica a enganarme constantemente?”

Descartes propón esta hipótese extrema: imaxinar que existe un “xenio maligno”, unha especie de Deus malvado que creou un mundo ficticio para enganarme continuamente. Isto serve para poñer en dúbida non só os sentidos, senón tamén:

• As matemáticas
• A lóxica
• E ata as leis da natureza

A idea é: se todo pode ser unha ilusión perfectamente controlada, nada é verdade con certeza. Tamén introduce o problema da subxectividade: cousas como o gusto, a beleza, o ben e o mal son relativas e poden estar manipuladas por este “xogo ilusorio”.

4. O "Cogito, Ergo Sum": A Primeira Certeza

“Se dubido de todo, polo menos non podo dubidar de que estou a dubidar.”

Ante tantas dúbidas, Descartes chega a unha verdade indubidable: “Penso, logo existo” (Cogito, ergo sum). É imposible dubidar do feito de estar a pensar, porque dubidar xa é un acto de pensamento. Esta é a primeira certeza absoluta:

• Aínda que todo o demais sexa unha ilusión, o feito de que eu estou a pensar proba que eu existo como ser pensante.

Conclusión da Dúbida Hiperbólica

A partir destas hipóteses, Descartes destrúe todo coñecemento dubidoso e só conserva aquilo que non pode ser falsificado de ningún modo. Ese punto de partida seguro é o "eu pensante". A partir de aí, reconstruirá todo o coñecemento sobre bases racionais e indubidables.

René Descartes: Vida, Época e Pensamento

Biografía de René Descartes

René Descartes naceu en La Haye en Touraine (hoxe Descartes), Francia, en 1596. Fillo dunha familia da pequena nobreza, tivo unha educación xesuíta. A súa vida estivo marcada pola busca da verdade e a resolución dos seus propios problemas filosóficos. Non se adheriu ás doutrinas aristotélicas dominantes na súa época. Pasou moitos anos viaxando e dedicándose ao estudo e á meditación. Faleceu en Estocolmo, Suecia, en 1650, pouco despois de trasladarse alí para ser titor da raíña Cristina, debido a problemas de saúde (consecuencia de problemas estomacais e unha crise).

Contexto Histórico e Crise do Coñecemento

A época de Descartes caracterízase por un modelo de coñecemento anterior en crise e fracaso.

Análise da Época: Teoloxía, Filosofía e Escepticismo

• Teoloxía: considerada inútil (inutilitas) por non achegar saberes certos.
• Filosofía: a neoescolástica, que el consideraba estancada.
• Escepticismo: unha actitude habitual na crise da época, que levaba a dubidar de todo. Descartes, ante a decepción co coñecemento tradicional, adopta a dúbida hiperbólica como método para alcanzar unha verdade absoluta.

A Ciencia e a Matematización da Realidade

• Matematización da realidade obxectiva: a ciencia busca explicacións baseadas en principios matemáticos.
• Método científico: a necesidade de organizar as investigacións de forma rigorosa.

A Saída do Escepticismo: A Existencia de Deus

Unha vez que Descartes chega á primeira verdade indubidable (“penso, logo existo”), busca unha base sólida para reconstruír o coñecemento. Esa base será Deus, como garante da verdade.

• “Non son Deus”: Non pode ser o propio Descartes quen creou todo, porque se fose Deus, non dubidaría de nada. O feito de que dubida demóstralle que non é perfecto, e polo tanto non pode ser Deus.
• Deus non é creado: A idea de Deus como ser perfecto, eterno e non creado é innata e non puido saír dunha mente imperfecta como a nosa. Por tanto, Deus debe existir realmente.
• Ser necesario vs. ser continxente: Deus é o ser necesario, non depende de nada para existir. Nós, e todo o resto do mundo, somos seres continxentes: existimos porque algo (Deus) nos fixo existir. Deus é indispensable, está por riba de todo, é o fundamento do ser e do coñecemento.

A Segunda Certeza: Deus como Garante da Verdade

“Se eu existo e son imperfecto, debe existir un ser perfecto que me creou: Deus.”

Deus é, pois, a segunda certeza absoluta, xunto co “eu pensante”. A partir desta existencia de Deus, Descartes pode volver confiar no coñecemento, porque Deus non pode enganar, sendo perfecto.

A Estrutura da Realidade: Res Cogitans, Res Extensa e Res Infinita

Segundo Descartes, a realidade divídese en tres substancias:

• Eu (Res Cogitans): o eu pensante, os seres pensantes.
• Deus (Res Infinita): o ser absoluto, perfecto.
• Mundo (Res Extensa): a realidade física, as cousas materiais.

Distinción das Substancias Cartesianas

Esta tripartición do ser permite distinguir entre:

• Substancia pensante (res cogitans): a mente, o pensamento.
• Substancia extensa (res extensa): o corpo, o mundo físico.
• Substancia infinita (Deus): o fundamento de todo.

Descartes como Matemático e a Linguaxe da Razón

Para Descartes, as matemáticas representan a linguaxe da razón pura. Se comprendes a linguaxe matemática, estás accedendo ás leis lóxicas do universo. A verdade, pois, non é perceptiva nin sensorial, senón dedutiva, racional e lóxica, como en xeometría.

A Teoría do Coñecemento Cartesiana: As Ideas

Ideas Innatas e Libre Albedrío

• Ideas innatas: Hai coñecementos cos que xa nacemos, que non proveñen da experiencia. Ex.: a idea de Deus, de perfección, de infinito. Estas ideas son necesarias para poder interpretar a realidade e construír coñecemento verdadeiro.
• Libre albedrío: O ser humano posúe liberdade de elección, pode decidir que crer e que facer. Isto implica responsabilidade moral e capacidade de xuízo racional, porque xulgamos con liberdade aquilo que coñecemos.

A Realidade Física: A Res Extensa

A Res Extensa é todo o que ocupa espazo e ten forma física, sendo parte da substancia extensa.

Tipos de Materia na Filosofía Cartesiana

• Grosa: materia sólida e visible, como os corpos físicos.
• Éter: materia sutil e invisible que ocupa todo o espazo (para Descartes non existe o baleiro).
• Partículas de luz: materia moi fina que constitúe corpos luminosos ou enerxéticos.

O Universo como Máquina e o Corpo Humano

O mundo funciona como un reloxo perfecto, onde todo segue leis mecánicas exactas. Non existe o azar: todo está rexido por patróns previsibles. O corpo humano tamén é unha máquina, composta por:

• Pezas
• Funcións
• Atributos (accións, capacidades, etc.)

Isto implica que non controlamos todo o que fai o corpo, pois segue leis automáticas.

A Res Cogitans: Mente, Conciencia e Vontade

Fronte a esa máquina corporal está a substancia pensante, que non ocupa espazo pero é fonte do pensamento, da conciencia e da vontade.

O Problema Mente-Corpo e a Glándula Pineal

Descartes ve un problema clave: Se corpo e alma son substancias distintas (res extensa e res cogitans), como se relacionan? A solución que propón: Existe unha zona de unión, a glándula pineal, situada no cerebro. Alí produciríase a interacción entre o físico (corpo) e o mental (alma).

Tese Final de Descartes: Razón e Metafísica

O saber humano está unido á estrutura racional e matemática do universo. O mundo está feito para ser entendido pola razón, e a visión metafísica (Deus, alma, materia) condiciona todo coñecemento posterior.

O Saber Humano e as Especialidades do Coñecemento

• Natural: ciencias da vida (bioloxía, medicina, etc.).
• Mecánica: explicación funcional do mundo físico (física, cosmoloxía, etc.).
• Moral: estudo da vida práctica, da conduta e da convivencia (ética).

David Hume: O Empirismo Radical

Biografía de David Hume

David Hume naceu en Edimburgo, Escocia, en 1711. Foi un filósofo empirista, considerado un dos máis importantes do empirismo moderno. Agnóstico: non afirmaba nin negaba a existencia de Deus, simplemente cría que non había suficientes razóns nin probas para demostrar nada sobre o divino. Publicou a súa obra máis importante sendo novo: Tratado da Natureza Humana (1739), que nun primeiro momento pasou desapercibido, pero máis tarde foi recoñecido como unha das obras máis profundas da filosofía moderna. Defensor dunha visión liberal, racional e escéptica fronte á tradición relixiosa e filosófica dogmática.

A Teoría do Coñecemento de Hume: Impresións e Ideas

Hume defende que todo o coñecemento humano ten como orixe a experiencia sensorial. Non hai ideas innatas nin verdades absolutas a priori como en Descartes. O noso saber parte da percepción:

Elementos Básicos do Coñecemento Humano

• Sensacións: o primeiro contacto co mundo exterior, a través dos sentidos.
• Percepcións: as impresións vivas que temos cando sentimos algo directamente (ex.: ver unha cor, escoitar un son, sentir calor).
• Reflexións: a mente tamén xera percepcións internas como paixóns, emocións e desexos, que non proveñen dos sentidos, senón da nosa vida interior.
• Ideas: copias esvaídas das percepcións, é dicir, recordos ou imaxes mentais menos vivas que as impresións directas (ex.: lembrar un cheiro é menos intenso que sentilo directamente).

Tipos de Percepcións: Simples e Complexas

• Simples: conteñen unha única información (unha cor, un son puro).
• Complexas: mesturan varios elementos (ver unha paisaxe, escoitar unha música con varios instrumentos). Todas as ideas complexas están formadas por impresións simples.

A Fiabilidade das Ideas: Fortes e Débiles

• Fortes: proceden directamente da memoria, baseadas en impresións reais.
• Débiles: son creacións da imaxinación, que mesturan lembranzas, fantasía e emocións. A maior parte da nosa mente está feita destas composicións imaxinadas.

As Leis da Asociación de Ideas de Hume

Hume explica que a nosa mente organiza as ideas seguindo tres leis básicas:

1. Lei da Semellanza

Asociamos ideas parecidas ou con trazos comúns (ex.: un can negro lévanos a pensar noutros cans).

2. Lei da Contigüidade

Asociamos ideas ou lembranzas que ocorreron xuntas no espazo ou no tempo (ex.: o cheiro a cloro pode lembrarnos unha piscina).

3. Lei da Causalidade e a Súa Crítica

Asociamos feitos porque vemos que un adoita seguir a outro, aínda que non vexamos unha conexión real entre eles (ex.: vemos que o lume queima e supoñemos que sempre será así). Hume di que a causalidade é unha construción mental baseada no hábito, non unha certeza racional. É dicir, pensamos que algo causará outra cousa porque sempre foi así, pero non podemos aseguralo con certeza absoluta.

As Ciencias segundo Hume: Formais e Empíricas

• Ciencias formais (matemáticas, lóxica): baseadas en relacións entre ideas, funcionan por dedución. Non dependen do mundo físico, senón da coherencia lóxica interna.
• Ciencias empíricas (física, bioloxía, psicoloxía): baseadas na experiencia, só poden ofrecer coñecementos probables, non certos. As súas conclusións dependen de observacións repetidas e non son absolutas, senón a posteriori (despois da experiencia).

Crítica de Hume á Metafísica e Relixión

Hume critica duramente a metafísica tradicional e a teoloxía medieval, que consideraba especulativas e inútiles. Considera que non se pode demostrar racionalmente a existencia de Deus. Por iso, adopta unha posición agnóstica: nin afirma nin nega, simplemente non hai base empírica suficiente.

A Concepción do Eu e a Alma en Hume

Para Hume, a alma como entidade permanente non existe. O que chamamos “alma” ou “Eu” é só un conxunto de impresións e recordos acumulados, que mudan constantemente. Non somos unha substancia espiritual estática, senón unha colección cambiante de experiencias. Esta visión implica que o “Eu” é unha ficción útil, pero non unha realidade metafísica.

Tese Final de Hume: Coñecemento Limitado e Subxectivo

A maior parte da nosa psique está formada por imaxinacións, que combinan ideas e recordos. O coñecemento humano é limitado, probable e construído pola mente, non absoluto nin garantido por verdades eternas.

A Teoría do Coñecemento de Aristóteles

Aristóteles propón unha teoría do coñecemento baseada na idea de que coñecer é comprender o universal, é dicir, entender os principios ou leis xerais que se aplican a moitos casos particulares. Isto contrasta, por exemplo, co coñecemento puramente empírico, que se limita ao particular e concreto.

Requisitos do Coñecemento Verdadeiro

• Coñecemento das esencias: este tipo de coñecemento busca responder ás preguntas fundamentais: Que é unha cousa? Por que é así? Como é o que é? As esencias son a natureza profunda das cousas, aquilo que as define e as fai ser o que son, máis alá da súa aparencia.
• Coñecemento polas causas: Aristóteles distingue catro causas (material, formal, eficiente e final), pero aquí céntrase especialmente na causa final, é dicir, no propósito ou fin último polo que algo existe ou actúa dun xeito determinado. Saber as causas é saber por que algo funciona como funciona.
• Coñecemento do necesario: refírese á busca das leis universais e necesarias que rexen os fenómenos naturais. O obxectivo é atopar explicacións que non sexan arbitrarias, senón que revelen patróns constantes e inevitables na natureza.

Tipos de Coñecemento segundo Aristóteles: Sensitivo e Intelectivo

• Sensitivo (a través dos sentidos): é o coñecemento inicial, directo e perceptivo que temos do mundo. Sen esta base sensorial, non sería posible coñecer nada, pois todo coñecemento comeza co que percibimos.
• Intelectivo (a través da mente): é a capacidade de interpretar, organizar e comprender a información sensorial. Supón un nivel máis profundo que nos permite pensar en conceptos xerais, elaborar teorías e aplicar a razón.

A Experiencia como Base do Coñecemento

A experiencia é a base do coñecemento, pero non se limita a ela. A través da experiencia acumulada, a mente pode elevarse a coñecementos máis abstractos e universais.

A Sensibilidade: O Inicio do Coñecemento

• Sentidos propios: os cinco sentidos (vista, oído, tacto, gusto e olfacto) son os mecanismos polos cales o corpo humano recibe información do mundo exterior. Cada un percibe calidades sensibles (como cor, son, temperatura, etc.), que son a materia prima do coñecemento.
• Sentido común: non é o “sentido común” no uso cotián, senón unha facultade que unifica e coordina os datos procedentes dos diferentes sentidos. Por exemplo, cando vemos e escoitamos algo ao mesmo tempo, o sentido común permite integrar esa información nunha percepción coherente. Aínda que non é un sentido físico coma os outros, é fundamental para ter unha experiencia continua do mundo.

Glosario de Conceptos Clave do Empirismo Humeano

Empirismo

Corrente filosófica que afirma que todo coñecemento humano procede da experiencia sensible. Para Hume, non existen ideas innatas: a mente só pode traballar co que recibe a través dos sentidos.

Percepcións

Elementos básicos do coñecemento humano. Divídense en dúas clases: Impresións: sensacións ou sentimentos vividos con intensidade (ver, escoitar, amar, sufrir, etc.). Ideas: representacións mentais das impresións (lembranzas ou imaxinacións), máis febles e menos vivas.

Ideas Complexas

Formadas pola asociación de ideas simples a través do hábito ou a imaxinación. Exemplos: a idea de "substancia" ou "Eu" non teñen base sensorial, son creacións mentais.

Asociacionismo

Teoría segundo a cal as ideas se conectan entre si de forma natural seguindo certas leis:

• Semellanza
• Contigüidade (proximidade no tempo ou espazo)
• Causalidade

Causalidade (Crítica Humeana)

Segundo Hume, non coñecemos conexións reais entre causas e efectos, só observamos que certos feitos ocorren xuntos repetidamente. A relación causal non é unha necesidade do mundo, senón un hábito da mente.

Impresión Sensorial

Base última de calquera coñecemento real. Se unha palabra ou concepto non se pode vincular cunha impresión, é un termo baleiro (ex.: "substancia", "alma", "Deus").

Relacións de Ideas

Proposicións necesarias que se basean en dedución lóxica, como as da matemática ou lóxica. A súa verdade é interna e non depende do mundo real (ex.: “2+2=4”).

Cuestións de Feito

Proposicións baseadas na experiencia, como as da ciencia empírica. Son continxentes e só proporcionan coñecementos probables, non certezas absolutas.

Crítica á Substancia

A idea de substancia non provén de ningunha impresión sensorial; polo tanto, non representa nada real. É só un conxunto de calidades agrupadas pola mente.

Crítica ao "Eu"

O “Eu” non é unha substancia permanente. Non temos impresión directa de nós mesmos como entidade constante, senón unha cadea cambiante de percepcións.

Fenomenismo

Teoría segundo a cal só coñecemos os fenómenos (as nosas impresións), non a realidade última das cousas. O coñecemento limítase ao que aparece á conciencia.

Escepticismo

Actitude filosófica segundo a cal non podemos ter certezas absolutas sobre a realidade externa, a causalidade ou a existencia do eu. Só cremos por hábito, non por razón.

Costume ou Hábito

Mecanismo psicolóxico polo cal repetimos asociacións de ideas observadas con frecuencia, o que nos leva a crer na causalidade e na continuidade do mundo.