Contrastes Históricos de España: Guerra Civil, Segunda República e Ditadura de Primo de Rivera

Os Bandos da Guerra Civil Española (1936-1939): Proxectos e Apoios

A Guerra Civil Española (1936-1939) foi un conflito que enfrontou a dous bandos claramente diferenciados: o republicano, defensor do goberno lexítimo da Segunda República, e o sublevado, que promoveu un alzamento militar contra devandito goberno. Ambos bandos tiñan proxectos radicalmente distintos e contaron con apoios sociais e políticos internos e internacionais propios. Porén, compartiron elementos comúns como a utilización da propaganda como ferramenta de guerra e a represión do opositor.

O Bando Republicano

O bando republicano consideraba o conflito como unha defensa da legalidade establecida, o avance das reformas e a loita pola liberdade contra o fascismo que se estendía por Europa. Recibiu o apoio de sectores políticos e sociais moi diversos: desde republicanos moderados ata comunistas e anarquistas que pretendían a revolución social. As principais organizacións políticas e obreiras que o integraban eran:

• PSOE (Partido Socialista Obrero Español)
• PCE (Partido Comunista de España)
• CNT (Confederación Nacional do Traballo)
• UXT (Unión Xeral de Traballadores)
• FAI (Federación Anarquista Ibérica)
• Esquerra Republicana de Cataluña
• POUM (Partido Obrero de Unificación Marxista)

Estas organizacións representaban os intereses dos sectores urbanos, os traballadores industriais e agrarios, os intelectuais de esquerdas, os nacionalistas, etc.

O Bando Sublevado (Nacionalista)

O bando sublevado, autodenominado nacional, definiu o golpe de Estado como un “Alzamento Nacional” xustificado como unha reacción para restablecer a orde fronte á anarquía e o comunismo. Pretendía eliminar o marxismo e restaurar a autoridade, a relixión e a unidade nacional. Contou co respaldo dos seguintes sectores:

• Sectores conservadores
• Terratenentes
• Empresarios
• Clases medias católicas
• Campesiñado conservador
• A Igrexa
• Partidos de dereita, como a CEDA (Confederación Española de Dereitas Autónomas)
• Partidos de extrema dereita, como a Falanxe Española

Control Territorial

• Republicanos: Controlaban as principais zonas industriais (Cataluña e País Vasco), as reservas de ouro do Banco de España, o trigo da Mancha e os produtos hortícolas do Levante.
• Sublevados: Dominaron as zonas agrarias do norte e do interior, o que lles garantía o acceso ás reservas de cereal e gando de Castela e Galicia, así como as minas de carbón leonés e de Riotinto en Huelva. Foron ampliando o seu dominio durante a guerra á par que a República perdía o control de amplos territorios.

Forzas Militares

• Bando Republicano: Contaba coa metade do exército (de terra, mar e aire), a metade da Garda Civil e a Garda de Asalto. Así mesmo, formou un exército de milicianos ao repartir armas entre os traballadores, o cal carecía de disciplina e formación militar, se ben, paseniñamente, foi recibindo formación ata converterse no Exército Popular da República.
• Bando Sublevado: Contou coa axuda da outra metade da Garda Civil e do exército, no que destacan as tropas destinadas en Marrocos, que eran as mellor preparadas para o combate. Todas estas forzas militares foron dirixidas de forma única por Francisco Franco, quen foi designado “Xeneralísimo” de todos os exércitos.

Organización Política

• Os “nacionais” centralizaron o poder político na figura de Franco, quen se converteu en Xefe do Estado e do goberno dos territorios baixo o seu control e unificou as diversas forzas políticas que o apoiaban no partido único FET y de las JONS.
• Fronte a esta maior cohesión política, o bando republicano experimentou fortes divisións internas debido ás diferenzas ideolóxicas entre anarquistas (que priorizaban a revolución social antes que gañar a guerra) e socialistas e comunistas (partidarios de centrarse en gañar a contenda). A inestabilidade política materializouse na sucesión de presidentes de goberno (Casares Quiroga, José Giral, Largo Caballero e Juan Negrín).

Apoios Internacionais

Malia que a creación do Comité de Non Intervención en agosto de 1936 prohibiu que os 27 Estados integrantes axudasen de ningún xeito aos bandos enfrontados, o certo é que estas colaboracións si tiveron lugar e foron tremendamente desiguais.

• Bando Republicano: Non recibiu axuda oficial das democracias europeas (Francia e Reino Unido), que si respectaron o acordo. Só a URSS estivo disposta a proporcionarlle material bélico, técnicos e asistencia loxística previo pago. Cómpre salientar a axuda subministrada á República polas Brigadas Internacionais, formacións integradas por voluntarios que viñeron loitar a título individual en favor da democracia e contra o fascismo.
• Bando Sublevado: Recibiu axuda oficial da Alemaña de Hitler e da Italia fascista. Alemaña proporcionou barcos e avións para o paso das tropas de África á Península, e a Lexión Cóndor, que foi fundamental para o bombardeo de posicións republicanas. Italia apoiou con material bélico e o envío de voluntarios. Tamén Portugal axudou ao facilitar o paso de armas e víveres ademais de enviar homes (os viriatos).

O Papel das Mulleres

• No bando republicano desenvolveron un papel activo e visible tanto na retagarda como na fronte ao participar en labores de auxilio social e no combate directo (milicianas).
• No bando nacionalista só desenvolveron labores de apoio moral e material ao exército como enfermeiras, cociñeiras ou recadadoras de fondos.

Conclusión sobre os Bandos da Guerra Civil

En definitiva, as diferenzas entre ambos bandos eran profundas pois representaban concepcións diametralmente opostas en todos os sentidos (democracia / autoritarismo, federalismo / centralismo, laicismo / nacionalcatolicismo, reformas / conservación da orde tradicional...). Non obstante, tamén houbo certas semellanzas, como a mobilización da sociedade civil, a propaganda e a represión do contrario.

A Segunda República Española: Bienio Reformista e Bienio de Dereitas

Ao longo do desenvolvemento da II República en España podemos distinguir dúas etapas políticas ben diferenciadas: o Bienio Reformista (1931-1933) e o Bienio de Dereitas (1933-1936), que representan dous enfoques políticos e sociais opostos. Non obstante, pódense sinalar algunhas similitudes: ambos períodos estiveron caracterizados pola inestabilidade política (foron frecuentes os conflitos políticos internos e as crises de goberno), a división ideolóxica (polarización entre as forzas políticas de esquerda e de dereita) e a tensión social (folgas, revoltas, represión...). As forzas políticas que integraron o goberno en cada unha destas etapas, os apoios recibidos e os obxectivos xerais perseguidos foron diferentes:

O Bienio Reformista (1931-1933)

O executivo do Bienio Reformista estivo liderado por forzas republicanas de esquerda e socialistas como Acción Republicana (de Manuel Azaña), o Partido Radical Socialista e o PSOE. Tamén destacan figuras nacionalistas da ORGA (Casares Quiroga) ou de Esquerra Republicana de Cataluña (Companys). Tivo o apoio da clase traballadora, da burguesía urbana, de intelectuais progresistas e de boa parte do campesiñado (xornaleiros).

O seu obxectivo principal era modernizar e democratizar España mediante reformas estruturais en todos os ámbitos (agrario, territorial, militar, relixioso, educativo, laboral...). Aínda que existían disensións en canto á profundidade das mesmas, neste período promulgouse a Constitución de 1931, que recoñeceu o sufraxio universal real (masculino e feminino en igualdade de condicións), o estado laico, concedeu amplas liberdades e dereitos e atendeu as reivindicacións nacionalistas (aprobouse o Estatuto de Autonomía de Cataluña).

Con todo, as reformas xeraron unha forte oposición tanto entre os sectores máis conservadores da sociedade (que comezan a reorganizarse en novas formacións políticas), como entre organizacións obreiras e campesiñas (que as consideraban escasas), de modo que as folgas e revoltas foron unha constante.

O Bienio de Dereitas (1933-1936)

Pola súa banda, o Bienio de Dereitas comezou tralas eleccións de novembro de 1933, que levaron á presidencia do goberno a Alejandro Lerroux, do Partido Republicano Radical. Para poder gobernar dependía do apoio da CEDA, liderada por Gil-Robles, partido que finalmente entra no executivo en 1934.

As forzas conservadoras que integran o goberno de coalición radical-cedista contaron co apoio da Igrexa, os terratenentes, a alta burguesía, sectores militares e boa parte dos pequenos e medianos propietarios agrarios. Estes sectores sociais defendían os dereitos da Igrexa, a propiedade privada e a orde tradicional. O obxectivo principal do novo goberno será reverter ou paralizar as reformas do bienio anterior e preservar os valores tradicionais.

Así, derrogouse parte da lexislación laboral e educativa, freouse a reforma agraria, suspendeuse a autonomía catalá tras a Revolución de Outubro de 1934, restableceuse a influencia da Igrexa e retrocedeuse no exercicio dos dereitos e liberdades conquistados na etapa anterior e recoñecidos na Constitución.

Neste período configuráronse outras formacións de extrema dereita (autoritarias e contrarias á República) como a Falanxe Española, as JONS ou Renovación Española. Non aceptaban a legalidade da República, declarábanse antimarxistas e defendían a unidade da patria, a orde social e o catolicismo. A súa base social estaba formada pola oligarquía terratenente xunto coa alta burguesía financeira e industrial.

Conclusión sobre os Bienios da Segunda República

En resumo, ambos bienios representaron proxectos ideolóxicos antagónicos: o primeiro buscaba modernizar e democratizar radicalmente a sociedade española; o segundo pretendía restaurar a orde social, defender os valores tradicionais e frear o avance das esquerdas. A súa semellanza reside na inestabilidade política, a polarización social e a incapacidade de alcanzar consensos duradeiros. Esta tensión desembocará na radicalización de posturas durante o goberno da Fronte Popular a partir de febreiro de 1936 e a posterior guerra civil, que se inicia en xullo dese mesmo ano.

A Ditadura de Primo de Rivera: Directorio Militar e Directorio Civil

En 1923, Miguel Primo de Rivera, Capitán Xeneral de Cataluña, protagonizou un golpe de Estado, que apenas tivo resistencia e contou co beneplácito do rei Afonso XIII. Iníciase así unha ditadura na que se distinguen dúas etapas: o Directorio Militar (1923-1925) e o Directorio Civil (1925-1930). En ambas as etapas Primo de Rivera contou co apoio do monarca, da banca, do sector empresarial e da Igrexa. Ademais, nestas dúas fases, os dereitos e liberdades foron restrinxidos. Porén, os dous períodos nos que se divide a ditadura presentaron numerosas diferenzas:

O Directorio Militar (1923-1925)

No Directorio Militar o goberno estaba composto exclusivamente por militares, encabezados polo propio Miguel Primo de Rivera. A súa xustificación inicial baseábase na necesidade de restaurar a orde, combater o terrorismo anarquista, acabar coa corrupción e solucionar a “Cuestión Marroquí”. Para conseguir estes obxectivos suspendéronse as garantías constitucionais, gobernouse a través de decretos, disolveuse o Parlamento e prohibiuse a actividade de partidos e sindicatos.

A acción de goberno centrouse en implantar unha forte censura de prensa, manter a orde pública (extensión do Somatén, ilegalización do PCE e a CNT...) e reprimir os movementos nacionalistas, especialmente en Cataluña, onde se prohibiu o uso do catalán na administración e na educación. Ademais, centralizouse a administración, os cargos civís foron substituídos por militares e creouse a Unión Patriótica, organización cívico-política cuxa finalidade era dar apoio e propaganda á ditadura, sen ter un significado político concreto.

O Directorio Civil (1925-1930)

Pola súa banda, o goberno do Directorio Civil estivo formado maioritariamente por civís vinculados á Unión Patriótica e pretendía dar continuidade e estabilidade á ditadura mediante a institucionalización do réxime. Inspirándose no fascismo italiano, creouse unha Asemblea Nacional Consultiva, de carácter corporativo, formada polos representantes das diferentes corporacións do Estado (concellos, deputacións), dos sectores económicos e da Unión Patriótica. Tiña por principal misión elaborar un proxecto de nova Constitución, denominada Estatuto Fundamental da Monarquía, o cal foi acollido con fortes críticas polo que acabou sendo retirado. Tamén se estableceu a Organización Corporativa do Traballo para regular as relacións laborais fóra do sistema de sindicatos. Tiña como finalidade implantar “comités paritarios” nos que había igual número de representantes de empresarios que de traballadores e que debían de resolver posibles conflitos sempre pola vía pacífica e da negociación, nunca pola folga, o que beneficiaba fundamentalmente á patronal.

O Conflito de Marrocos

No que se refire ao conflito de Marrocos, en 1925, durante o Directorio Militar, tivo lugar o Desembarco de Alhucemas, operación que permitiu conquistar o Rif. En 1926, xa no Directorio Civil, as sucesivas derrotas dos rifeños obrigaron a Abd el-Krim a entregarse aos franceses. A partir de 1927 as tropas españolas deron por concluído o control efectivo de todo o Protectorado.

Ámbito Económico

• O Directorio Militar non foi especialmente significativo xa que os seus esforzos deron prioridade á rexeneración da vida política e ao mantemento da orde social.
• Pola contra, no Directorio Civil a política económica tivo gran relevancia e caracterizouse polo intervencionismo do Estado e o proteccionismo (elevados aranceis), a creación de monopolios estatais como CAMPSA e o fomento de obras públicas (construción de estradas, encoros e modernización do ferrocarril). O crecemento económico foi apreciable, pero realizouse á custa dun elevado gasto do Estado que fixo aumentar o déficit público.

Oposición ao Réxime

• A oposición foi escasa durante o Directorio Militar debido á forte represión. Quedou limitada á CNT e ao nacionalismo catalán (especialmente a Lliga), mentres que a UXT e o PSOE adoptaron unha actitude de colaboración táctica. Os intelectuais viron a ditadura como un mal menor fronte ao caos político e social, se ben salientan as protestas realizadas por Unamuno e Blasco Ibáñez, castigados coa persecución e o exilio.
• En cambio, ao longo do Directorio Civil a ditadura comezou a perder apoios e aumentaron as críticas a Primo de Rivera e ao rei Afonso XIII desde numerosos sectores: a universidade, o exército, o PSOE, a UXT...

Conclusión sobre a Ditadura de Primo de Rivera

En conclusión, ambas etapas da ditadura compartiron elementos esenciais como o autoritarismo, a censura, a supresión de liberdades e a desaparición do sistema parlamentario, pero mentres o Directorio Militar gozou dun maior consenso inicial e aplicou unha política autoritaria centrada na orde e a represión, o Directorio Civil procurou dar estabilidade e continuidade ao réxime mediante institucións propias e un modelo económico corporativista, se ben atopouse cunha oposición social e política crecente e cada vez máis plural. A perda progresiva de apoios levou á dimisión de Primo de Rivera en xaneiro de 1930, abrindo paso á crise final da monarquía.

 Directorio Civil a política económica tivo gran relevancia e caracterizouse polo intervencionismo do Estado e o proteccionismo (elevados aranceis), a creación de monopolios estatais como CAMPSA e o fomento de obras públicas (construción de estradas, encoros e modernización do ferrocarril). O crecemento económico foi apreciable, pero realizouse a costa dun elevado gasto do Estado que fixo aumentar o déficit público. Por último, no que á oposición ao réxime se refire, esta foi escasa durante o Directorio Militar debido á forte represión. Quedou limitada á CNT e ao nacionalismo catalán (especialmente a Lliga), mentres que a UXT e o PSOE adoptaron unha actitude de colaboración táctica. Os intelectuais viron a ditadura como un mal menor fronte ao caos político e social, se ben salienta a protesta realizada por Unamuno e Blasco Ibáñez, castigados coa persecución e o exilio. En cambio, ao longo do Directorio Civil a ditadura comezou a perder apoios e aumentaron as críticas a Primo de Rivera e ao rei Afonso XIII desde numerosos sectores: a universidade, o exército, o PSOE, a UXT... En conclusión, ambas etapas da ditadura compartiron elementos esenciais como o autoritarismo, a censura, a supresión de liberdades e a desaparición do sistema parlamentario, pero mentres o Directorio Militar gozou dun maior consenso inicial e aplicou unha política autoritaria centrada na orde e a represión, o Directorio Civil procurou dar estabilidade e continuidade do réxime mediante institucións propias e un modelo económico corporativista, se ben atopouse cunha oposición social e política crecente e cada vez máis plural. A perda progresiva de apoios levaron á dimisión de Primo de Rivera en xaneiro de 1930, abrindo paso á crise final da monarquía.