Conceptos Filosóficos: Arendt, Marx, Kant e Beauvoir

Hannah Arendt

Actividade teórica (vita contemplativa)

Forma de vida centrada na reflexión intelectual e filosófica. É unha actividade pasiva que busca comprender o mundo sen transformalo directamente.

Actividade práctica (vita activa)

É o conxunto de actividades a través das cales o ser humano interactúa co mundo. Arendt distingue tres formas:

• Labor: Actividades biolóxicas e de supervivencia.
• Traballo: Produción de obxectos duradeiros, transformación do mundo.
• Acción: A máis elevada, implica interacción social, liberdade e responsabilidade política.

Totalitarismo

Réxime político que busca o dominio total sobre a sociedade, impoñendo unha ideoloxía única, eliminando a individualidade e baseándose no terror sistemático. Arendt analizou o nazismo e o stalinismo como formas de totalitarismo.

Terror

Mecanismo central do totalitarismo. Non se limita a eliminar inimigos, senón que crea un clima de medo permanente, anulando a liberdade e a espontaneidade dos individuos. O terror convértese nun fin en si mesmo.

Mal radical

Forma de mal que busca a deshumanización total das vítimas, non motivado por razóns persoais, senón por unha lóxica destrutiva absoluta. Asociado a atrocidades sistemáticas (exemplo: campos de exterminio).

Mal banal

Concepto que Arendt desenvolveu a partir do caso de Eichmann. Refírese ao mal cometido por persoas comúns, sen odio nin intención malvada, simplemente por seguir ordes sen pensar nas consecuencias. É a consecuencia da falta de pensamento crítico e de responsabilidade.

Coacción non coactiva

Forma de poder baseada no acordo libre entre individuos, sen uso da forza. Para Arendt, é o fundamento da verdadeira democracia, que se constrúe a través da acción colectiva e o diálogo.

Karl Marx

Socialismo utópico

Corrente anterior a Marx que criticaba o capitalismo e propoñía sociedades máis xustas baseadas en valores morais. Marx valoraba a súa denuncia das contradicións do sistema, pero criticaba que apelasen á boa vontade sen base material ou análise estrutural.

Materialismo histórico

Teoría marxista que explica a historia da humanidade como produto das condicións materiais e económicas. A estrutura económica (infraestrutura) determina os demais aspectos sociais (superestrutura).

Infraestrutura

Base económica dunha sociedade. Inclúe:

• Forzas produtivas: recursos, tecnoloxía, forza de traballo.
• Relacións de produción: quen posúe e quen traballa os medios de produción.

Superestrutura

Conxunto de institucións, leis, ideoloxías e crenzas que dependen da infraestrutura. Inclúe a política, a relixión, a cultura, etc.

Modo de produción

Forma en que se organizan as forzas produtivas e as relacións de produción. Exemplos:

• Escravista
• Feudal
• Capitalista

Alienación

Situación na que o traballador non se recoñece no seu traballo nin nos produtos que crea. No capitalismo, o obreiro está alienado respecto ao produto, á súa propia actividade, á natureza e aos demais.

Ideoloxía

Sistema de ideas que xustifica a realidade existente e oculta as relacións reais de explotación. Xera unha falsa conciencia, facendo que os oprimidos vexan como natural a súa situación.

Valor de cambio

Segundo Marx, é o valor dunha mercadoría expresado na cantidade de traballo socialmente necesario para producila. Determina o seu prezo no mercado.

Plusvalía

Fonte da ganancia capitalista. É a diferenza entre o valor producido polo traballador e o salario que recibe.

• Plusvalía absoluta: aumentada prolongando a xornada laboral.
• Plusvalía relativa: aumentada por melloras na produtividade.

Immanuel Kant

Imperativo

É unha expresión do tipo «S debe ser P». Non expresa un coñecemento, senón un mandato. É unha orde ou regra que indica como se debe actuar.

Imperativo categórico

É aquel que ordena algo como un fin absoluto, sen condición ningunha. É válido por si mesmo, independentemente do desexo ou obxectivo do suxeito. Fórmula central: «Actúa de modo que poidas querer que a máxima da túa acción sexa lei universal».

Imperativo hipotético

Ordena algo como medio para conseguir un fin. A súa validez está condicionada a querer acadar ese fin. Exemplo: «Se queres ser feliz, debes facer X».

Postulados

Son condicións necesarias para que a moral sexa posible. Kant establece tres: liberdade, inmortalidade da alma e existencia de Deus. Non se poden demostrar empiricamente, pero deben ser supostos para facer posible o comportamento moral.

Moral

Campo que trata do que se debe facer, da acción correcta segundo o deber, non do que é. A moral céntrase na vontade e nas normas que a razón se dá a si mesma.

Éticas materiais

Son aquelas que propoñen contidos concretos como bens (por exemplo, a felicidade) e indican que debemos actuar dun xeito para conseguilos. Son heterónomas porque dependen de fins externos.

Éticas formais

A ética de Kant é formal porque non prescribe contidos concretos, senón que establece unha forma universal para a acción moral. A moralidade dunha acción depende de que siga a forma do deber, non do seu resultado.

Simone de Beauvoir

Existencialismo

Corrente filosófica (influencia clave para Beauvoir) que sostén que a existencia precede á esencia, é dicir, que os seres humanos non teñen unha natureza predeterminada, senón que se constrúen a través das súas accións libres. A liberdade é esencial, pero leva consigo responsabilidade e angustia. Defende o compromiso e a acción individual como base da moral.

Feminidade

Para Beauvoir, non é unha calidade natural, senón unha construción social que impón ás mulleres certos roles e funcións (coidados, maternidade...) desde a infancia. A famosa frase «A muller non nace, senón que se fai» resume esta idea.

Método regresivo

Método analítico usado por Beauvoir no primeiro volume de O segundo sexo. Estuda como as estruturas sociais, culturais e históricas condicionan a situación das mulleres.

Método progresivo

Método complementario que aparece no segundo volume de O segundo sexo. Analiza como, a partir das súas condicións determinadas, as mulleres poden exercer a súa liberdade e construír a súa identidade.

Mesmo e Outro

Categorías centrais en O segundo sexo.

• O Mesmo: é o home, presentado como o modelo universal da humanidade.
• A Muller (O Outro): é definida como o Outro, é dicir, como diferente, secundaria e dependente do home.

Esta asimetría xera unha relación de poder e subordinación.

Autonomía

Capacidade de decidir por unha mesma, sen depender da mirada ou autoridade masculina. Para Beauvoir, a autonomía é esencial para que a muller poida ser recoñecida como suxeito libre e igual.

Karl Marx

Concepción do ser humano

Marx considera que o ser humano é un ser material, corporal e sensible, non un ente abstracto como defendía Hegel. É esencialmente social e defínese pola súa capacidade de transformar o mundo mediante a práctica, especialmente a través do traballo. Este non é só un medio de subsistencia, senón unha actividade que permite ao ser humano realizarse e humanizar a natureza.

Materialismo histórico

O materialismo histórico é a teoría que Marx emprega para explicar o desenvolvemento das sociedades humanas. Segundo esta concepción, a historia está marcada polas condicións materiais e económicas, é dicir, polo modo en que se produce e se distribúe a riqueza. Toda sociedade está composta por unha infraestrutura (formada polas forzas produtivas e as relacións de produción) e unha superestrutura (leis, ideoloxía, cultura, relixión...), sendo a primeira a que determina a segunda.

Esta perspectiva é tamén dialéctica, pois entende a historia como un proceso de contradicións e loita de clases. Cada modo de produción histórico (escravismo, feudalismo, capitalismo...) está baseado na explotación dunha clase por outra. Estas contradicións acaban levando a revolucións que transforman a estrutura económica e social. Marx predí que, no capitalismo, a loita entre a burguesía (propietaria dos medios de produción) e o proletariado (obrigado a vender a súa forza de traballo) culminará nunha revolución que establecerá unha sociedade comunista. O comunismo será unha sociedade sen clases, sen propiedade privada e sen explotación.

Alienación

A alienación é un dos conceptos centrais da crítica marxista ao capitalismo. Consiste na perda do control do traballador sobre o seu traballo, os seus produtos e mesmo sobre si mesmo. No sistema capitalista, o traballador está alienado porque non se recoñece no produto que crea, que lle é arrebatado polo capitalista. Tampouco se realiza na actividade laboral, que vive como algo imposto e alleo. A natureza, que debería ser un prolongamento do seu corpo, tamén aparece como propiedade doutros. Ademais, a relación cos demais seres humanos queda destruída, substituída pola competencia e o individualismo.

Esta situación de afastamento e frustración ten a súa raíz na propiedade privada dos medios de produción, que Marx ve como a causa da alienación. A superación desta alienación pasa pola súa abolición e pola creación dunha sociedade comunista.

Xunto coa alienación material, Marx identifica outras formas de alienación: a social (por mor da división en clases), a política (debido á separación entre sociedade civil e Estado), e a ideolóxica, que é particularmente perigosa porque oculta a explotación baixo a aparencia de normalidade. A ideoloxía fai que o traballador acepte como xusta a apropiación da súa forza de traballo por parte do capitalista, convencéndoo de que esa situación é lexítima e natural. Deste xeito, a ideoloxía crea unha falsa conciencia, facendo máis difícil a rebelión contra o sistema.

Análise da economía capitalista

A base do sistema capitalista é a mercadoría, que ten un valor de uso (utilidade) e un valor de cambio (traballo necesario para producila). O capitalista obtén plusvalía pagando ao traballador menos do que produce. Pode extraela mediante plusvalía absoluta (máis horas de traballo) ou relativa (maior produtividade con tecnoloxía). O capitalismo leva á concentración de capital e ao empobrecemento do proletariado, o que provocará a toma de conciencia de clase e a revolución que transformará a sociedade cara ao comunismo.

Simone de Beauvoir

Simone de Beauvoir e o feminismo

Simone de Beauvoir foi unha figura clave da segunda onda do feminismo, centrada na igualdade en ámbitos como o traballo, a sexualidade ou a educación.

A condición da muller

Beauvoir afirma que a feminidade non é natural, senón o resultado dun proceso de socialización que define as mulleres como seres dedicados ao coidado, a obediencia e a pasividade. Esta construción cultural impón un ideal chamado «o eterno feminino», que limita a liberdade das mulleres desde a infancia. Por iso afirma: «A muller non nace, senón que se fai».

O segundo sexo e o método regresivo-progresivo

En O segundo sexo, Beauvoir utiliza un método regresivo-progresivo para analizar a situación das mulleres:

• O método regresivo estuda como as estruturas históricas, sociais e culturais (familia, relixión, educación…) condicionan a vida das mulleres e constrúen a súa opresión. Isto aparece no ensaio Os feitos e os mitos, onde analiza como se construíu o papel da muller como subordinada.
• O método progresivo examina como, desde esa situación imposta, a muller pode afirmar a súa liberdade e definir o seu propio proxecto vital. Aparece no ensaio A experiencia vivida, onde analiza o papel das mulleres na vida cotiá e propón vías de emancipación.

Beauvoir denuncia que, en todas as sociedades, o home é considerado o «MESMO», o modelo universal da humanidade, mentres que a muller é «a OUTRA», definida por oposición a el. Isto impide que se recoñezan mutuamente como iguais. A categoría do «outro» forma parte da conciencia humana, pero cando se aplica de maneira asimétrica (o home afirma a súa identidade rebaixando a muller) xérase unha estrutura de dominación.

A muller permanece sometida, en parte, porque non se identifica como grupo e porque a súa relación co home inclúe dependencia afectiva, material e simbólica. A superación desta situación require que as mulleres se vexan a si mesmas como suxeitos autónomos.

Corporalidade e desigualdade de sexos

Beauvoir sinala que o corpo feminino é unha construción social, non só unha realidade biolóxica. A sociedade impón ás mulleres un control constante sobre o seu corpo, someténdoo a xuízos, normas estéticas e estigmas sobre a sexualidade.

Por un lado, as mulleres son ensinadas a ser pasivas, obedientes e coidadoras, mentres que os homes son educados para ser activos e dominantes. Esta socialización desigual perpetúa a submisión e a dependencia, dificultando a liberdade das mulleres.

A sexualidade feminina tamén é controlada: a súa liberdade sexual é estigmatizada, e a función reprodutiva convértese nun mecanismo de control. Por iso, Beauvoir defende que a emancipación das mulleres require o control sobre a súa fertilidade, o acceso ao aborto e aos anticonceptivos. Só así poden tomar decisións libres sobre o seu corpo e o seu futuro.

En resumo, o corpo é un instrumento de dominación social, e liberalo é esencial para alcanzar a igualdade real entre os sexos.

Propostas para superar a desigualdade

Simone de Beauvoir propón unha transformación profunda para superar a subordinación da muller, que require romper cos roles tradicionais, especialmente aqueles ligados ao fogar e á maternidade. Considera fundamental que a muller alcance autonomía e subxectividade, é dicir, que se recoñeza a si mesma como un suxeito libre, capaz de tomar decisións por si mesma sen depender da visión ou validación masculina. Neste proceso, a educación e o traballo son ferramentas clave para acadar a independencia económica e a realización persoal. Ademais, Beauvoir defende a necesidade dunha revolución social estrutural que elimine as xerarquías de xénero e promova unha sociedade baseada na igualdade. A muller só deixará de ser considerada «a outra» cando sexa recoñecida como un suxeito autónomo e libre, con igualdade de dereitos, oportunidades e representación.