Conceptos Clave da Historia de España (1845-1982): Ditadura, República e Transición

As Constitucións Españolas do Século XIX: Tensións entre Liberalismo e Conservadorismo

Durante o século XIX, España viviu un intenso proceso de transformación política que se reflectiu nas distintas constitucións promulgadas ao longo do período. As cartas magnas de 1845, 1869 e 1876 son exemplos claros das tensións entre o liberalismo progresista e o conservadorismo, e mostran como se configuraban aspectos clave como a soberanía, o sufraxio, o papel do monarca, a cuestión relixiosa e os dereitos e liberdades.

1. Constitución de 1845

Promulgada baixo o réxime moderado de Isabel II, a Constitución de 1845 representou un retroceso respecto á liberal de 1837, afianzando un modelo máis autoritario e conservador.

1. Soberanía: Non era popular, senón compartida entre o Rei e as Cortes, limitando así a vontade popular e reforzando o poder da Coroa.
2. Sufraxio: Era censitario, reservado ás clases altas que posuían propiedades ou pagaban impostos, excluíndo a maior parte da poboación.
3. Papel do Monarca: A monarquía tiña un papel central, con amplos poderes executivos. Isabel II conservaba o control do goberno, podendo nomear ministros e disolver as Cortes.
4. Relixión: A Igrexa Católica era a relixión oficial do Estado, e o texto constitucional comprometíase a protexela e mantela, consolidando unha estreita alianza Igrexa-Estado.
5. Dereitos e Liberdades: Recoñecíanse formalmente dereitos como a liberdade de imprenta ou reunión, pero estaban fortemente condicionados pola orde pública. A Constitución priorizaba o control social e a estabilidade política sobre as liberdades cidadás.

2. Constitución de 1869

Aprobada tras a Revolución Gloriosa que expulsou a Isabel II, esta Constitución foi o reflexo do liberalismo progresista, abrindo paso a reformas máis profundas.

1. Soberanía: A soberanía pasou a ser popular, recoñecendo ao pobo como fonte de poder político, e establecendo un réxime democrático e representativo.
2. Sufraxio: Implantouse o sufraxio universal masculino (aínda con limitacións educativas ou económicas), o que supuxo un gran avance en termos de participación política.
3. Papel do Monarca: Aínda que se mantivo a monarquía (neste caso con Amadeo de Savoia), foi instaurado un sistema parlamentario real, no que o Rei perdía protagonismo político real fronte ás Cortes e ao goberno.
4. Relixión: Estableceuse a liberdade de cultos, eliminando a confesionalidade do Estado. A separación Igrexa-Estado foi un dos piares da nova orde liberal.
5. Dereitos e Liberdades: Foi a Constitución máis avanzada do século XIX en termos de dereitos: recoñecía liberdade de expresión, reunión, educación e culto, marcando un fito no recoñecemento das liberdades civís.

3. Constitución de 1876

Tras o fracaso da experiencia republicana e a restauración da monarquía con Alfonso XII, esta nova constitución buscaba un equilibrio entre tradición e modernidade, consolidando un sistema parlamentario conservador.

1. Soberanía: Estaba compartida entre o Rei e as Cortes, recuperando o modelo da Constitución de 1845, aínda que nun contexto máis parlamentario.
2. Sufraxio: Mantívose inicialmente censitario, aínda que coa posibilidade de ampliación. Posteriormente, en 1890, introduciríase o sufraxio universal masculino, pero isto non estaba garantido na Constitución.
3. Papel do Monarca: O Rei seguía a exercer un papel decisivo no executivo, podendo nomear e destituír o presidente do Consello de Ministros, o que mantiña un alto grao de influencia política.
4. Relixión: Recoñecíase novamente á relixión católica como relixión oficial, reforzando o papel da Igrexa na vida pública, aínda que se toleraba o exercicio privado doutras crenzas.
5. Dereitos e Liberdades: A Constitución incluía dereitos fundamentais, pero cunha formulación ambigua que permitía a súa restrición mediante leis ordinarias. As liberdades de reunión e imprenta estaban recoñecidas, mais sempre supeditadas á autoridade.

Conclusión sobre as Cartas Magnas

As tres constitucións analizadas amosan a evolución política do século XIX español, marcada pola alternancia entre modelos liberais e conservadores. A de 1845 representou o control oligárquico do poder; a de 1869 significou un intento democratizador real, e a de 1876 supuxo unha síntese conservadora, adaptando certos elementos liberais baixo o control dunha monarquía parlamentaria forte. A loita entre soberanía popular e poder da Coroa, entre liberdade e orde, e entre laicismo e confesionalidade, definiu boa parte dos debates políticos da época.

Orixes do Movemento Obreiro en España: Marxismo e Anarquismo

O movemento obreiro en España naceu no contexto das transformacións provocadas pola Revolución Industrial e estivo marcado polas influencias ideolóxicas do marxismo e do anarquismo, que definiron os principais camiños de loita da clase traballadora.

O Marxismo

O marxismo chegou a España a través da influencia da Primeira Internacional (1870) e calou fondo nos sectores do proletariado que vían na loita política e sindical unha ferramenta eficaz para acadar o poder e transformar o sistema capitalista.

• Implantación: As zonas onde o marxismo acadou maior implantación foron Madrid e Cataluña, rexións cun forte desenvolvemento industrial e unha alta concentración de traballadores.
• Referentes: Entre os principais referentes persoais destaca Pablo Iglesias, fundador do PSOE (1879) e da UGT (1888), quen representou o socialismo español cunha orientación claramente marxista. Tamén tivo relevancia Eduardo Haro.
• Estratexia: As organizacións vinculadas ao marxismo apostaban por unha estratexia reformista, baseada na mellora das condicións laborais mediante a loita sindical e a participación electoral. A revolución era vista como unha etapa futura, posible unha vez acadado un nivel suficiente de conciencia de clase e organización obreira.

O Anarquismo

Pola súa banda, o anarquismo tivo unha presenza destacada en Cataluña, Andalucía e Aragón, especialmente entre os traballadores agrícolas e os obreiros das pequenas industrias. A súa proposta era máis radical, baseándose na acción directa e na negación de calquera autoridade institucional, incluído o Estado.

• Figuras Clave: Persoas como Francisco Ferrer Guardia, defensor dunha educación laica e libertaria, ou Buenaventura Durruti, protagonista da loita anarquista durante a Guerra Civil, foron figuras clave. Tamén o foi Rafael Farga Pellicer, un dos fundadores da CNT (1910), o sindicato máis importante do anarquismo español. A FAI xogou un papel determinante na defensa da loita revolucionaria e da abolición do Estado.
• Estratexia: O anarquismo propugnaba unha loita inmediata, directa e autoxestionada, sen intermediarios políticos nin partidos, cun obxectivo claro: construír unha sociedade baseada na liberdade individual, a cooperación e a igualdade, sen Estado nin xerarquías.

Diferenzas Fundamentais

As principais diferenzas entre ambos movementos residían na táctica e na visión do papel do Estado. Mentres o marxismo vía a toma do poder como un paso necesario para instaurar o socialismo, o anarquismo rexeitaba calquera forma de poder estatal, apostando pola transformación directa da sociedade dende abaixo.

Evolución Política dos Bandos durante a Guerra Civil Española (1936-1939)

A Guerra Civil Española (1936-1939) foi un conflito que enfrontou dúas visións antagónicas do país: o bando nacionalista, liderado por Franco, e o bando republicano, formado por unha ampla coalición de esquerdas. Cada un destes bandos contou con zonas de influencia propias, apoios sociais e internacionais distintos, así como unha evolución política particular.

O Bando Nacionalista

Ao comezo da guerra, os nacionalistas controlaban amplas zonas do norte, oeste e interior de España, con centros importantes como Zaragoza, Sevilla, Burgos ou Salamanca.

• Base Social: Incluía o Exército, a Igrexa Católica, a nobreza rural e a burguesía conservadora.
• Ideoloxía: Representaban o autoritarismo conservador, cunha orientación clara cara ao fascismo. Franco pretendía instaurar un réxime totalitario, centralizado e moralmente guiado pola Igrexa, cun rexeitamento frontal ao comunismo e á democracia republicana.
• Apoio Internacional: Recibiron apoio da Alemaña nazi e da Italia fascista, que forneceron armamento, tropas e asesoramento militar (como a Lexión Cóndor).
• Evolución Política: Foi cara á centralización do poder en torno a Franco, quen eliminou calquera forma de pluralidade interna e unificou as distintas forzas conservadoras baixo o seu mando, a través da creación dun Estado totalitario.

O Bando Republicano

O bando republicano controlaba o leste, o sur e o centro do país, incluíndo zonas como Madrid, Cataluña, Valencia e o País Vasco.

• Base Social: Contaba cun apoio maioritario da clase obreira urbana, campesiñado, intelectuais, e pequena burguesía progresista.
• Ideoloxía: Era un bloque heteroxéneo, composto por socialistas, comunistas, anarquistas, republicanos liberais e nacionalistas periféricos. Buscaban defender a República, aplicar reformas sociais, laicizar o Estado e transformar a estrutura económica e social.
• Apoio Internacional: Os seus principais apoios internacionais foron a URSS, México e as Brigadas Internacionais, formadas por voluntarios de todo o mundo que loitaban contra o fascismo.
• Evolución Política: Estivo marcada pola desunión interna, debido ás tensións ideolóxicas entre as distintas forzas. Isto dificultou a coordinación e a eficacia na guerra. Anarquistas e comunistas, por exemplo, tiñan visións opostas sobre a organización da economía e do Estado, o que levou a constantes conflitos internos.

Conclusión da Guerra Civil

Tanto nas orixes do movemento obreiro como na Guerra Civil, a historia de España entre finais do século XIX e a primeira metade do XX estivo profundamente influenciada pola loita entre diferentes visións do mundo: o marxismo e o anarquismo como camiños de emancipación obreira, e o autoritarismo nacionalista fronte a unha República democrática. Estes conflitos de fondo marcaron o desenvolvemento político e social de España durante décadas.

Glosario de Conceptos Fundamentais (1923-1982)

Directorio Militar

Primeiro goberno da *Ditadura de Primo de Rivera*, formado unicamente por militares e presidido polo ditador. Estivo vixente entre 1923 e 1925, ano en que se deu entrada a civís no goberno. Tivo funcións de asesoramento en materia de goberno e potestade para a promulgación de decretos con forza de lei. A Constitución de 1876 e os partidos políticos quedaron suspendidos.

Pacto de San Sebastián

Compromiso asumido na reunión de agosto de 1930 en San Sebastián, por diversas personalidades de partidos republicanos, catalanistas e socialistas en virtude do cal se comprometían a establecer unha república democrática, convocar eleccións constituíntes e recoñecer a autonomía de Cataluña, Galicia e as Provincias Vascas. Ademais, formaron un comité revolucionario co fin de derrocar á monarquía de Alfonso XIII, daquela baixo o goberno do Xeneral Dámaso Berenguer.

Sanjurjada

Intento fracasado de golpe de Estado encabezado polo Xeneral Sanjurjo o 10 de agosto de 1932 en Sevilla contra a *Segunda República* que contaba co apoio dalgúns militares, monárquicos e latifundistas andaluces. Sufocado polo Goberno, os golpistas foron detidos e condenados (Sanjurjo a pena de morte, logo conmutada polo goberno por cadea perpetua e amnistiado en 1934). Como reacción, republicanos e socialistas aceleraron as reformas en curso: aprobación do Estatuto de Autonomía de Cataluña e Lei de Reforma Agraria.

C.E.D.A.

A *Confederación Española de Dereitas Autónomas*. Coalición reaccionaria de partidos conservadores e católicos fundada en 1933 por Gil Robles. Definíase como contrarrevolucionaria e antimarxista, defensora da relixión, a familia e a propiedade. Pretendía a paralización das reformas en curso e esixía a adecuación da Constitución de 1931 aos principios cristiáns. Formou parte do Goberno da *II República*, en coalición co Partido Radical, entre 1934 e 1935.

Bienio Negro

Segundo período da *II República*, entre novembro de 1933 e febreiro de 1936. Foi cualificado así (e tamén como rectificador e contrarreformista) polas esquerdas, debido ás medidas reaccionarias dos gobernos da coalición entre o Partido Radical (Lerroux) e a C.E.D.A. (Gil Robles), que paralizaron moitas das reformas do primeiro bienio republicano e exerceron unha durísima represión sobre os participantes na revolución de outubro de 1934.

Fronte Popular

Coalición electoral de forzas de esquerda (republicanos, socialistas, comunistas e nacionalistas progresistas) dentro da estratexia antifascista desenvolvida a nivel internacional, que resultou vencedora nas eleccións de febreiro de 1936 cun programa continuador das reformas do primeiro bienio republicano. O goberno resultante da súa vitoria electoral (presidido por Casares Quiroga), acelerou tales reformas, pero foron truncadas polo levantamento militar de xullo de 1936.

Lexión Cóndor

Forza militar de intervención alemá, maiormente aérea, coa que o *III Reich* de Hitler apoiou ao bando franquista durante a *Guerra Civil Española*. Serviu ao exército nazi para probar o seu armamento en combate, foi responsable de numerosos bombardeos sobre posicións republicanas e mesmo sobre a poboación civil ‒como nos casos de Madrid, Guernica e Barcelona‒, resultando ao cabo unha das claves da vitoria fascista en España.

Brigadas Internacionais

Unidades militares de voluntarios estranxeiros que combateron nas filas do exército republicano entre outubro de 1936 e setembro de 1938 en defensa da democracia e contra o fascismo. Os brigadistas procedían de máis de 50 países de Europa e América, organizados a través das organizacións socialistas e comunistas dos seus respectivos países. Resultaron un gran apoio moral pero foron desmobilizados como xesto para tentar acadar a fin das inxerencias internacionais que postulaba o Comité de Non Intervención.

F.E.T. e das X.O.N.S.

*Falanxe Española Tradicionalista e das Xuntas de Ofensiva Nacional Sindicalista*. Organización política creada por Franco en 1937 mediante o Decreto de Unificación que fusionaba o movemento tradicionalista carlista coas formacións fascistas de Falanxe Española e das XONS. Única formación política autorizada durante o *Franquismo*, por orde do ditador pasou a ser coñecida como *Movemento Nacional*, a partir de 1943 (dentro da súa estratexia de distanciamento do fascismo cando este comezou a ser derrotado).

Sección Feminina

Organización fundada en 1934 como parte feminina de Falanxe Española. Foi dirixida (ata a súa disolución en 1977) por Pilar Primo de Rivera e, durante o *Franquismo*, practicou o adoutrinamento das mulleres, formándoas como meras amas de casa sometidas aos varóns e destinadas a ter fillos e crialos baixo as normas do Réxime. A tal efecto creouse o Servizo Social (1937): prestación obrigatoria de traballos sociais para todas as mulleres durante seis meses.

Nacionalcatolicismo

Concepción propia do *Franquismo* que postulaba o nacionalismo español e a relixión católica como as súas principais bases ideolóxicas (a diferenza do nacionalsocialismo). Expresa ademais a confluencia de intereses e complicidade entre a Ditadura e a Igrexa católica: a xerarquía eclesiástica lexitimou a autoridade de Franco (Caudillo de España pola graza de Deus), e a cambio recibiu potestade para impoñer o control sobre a moral, os costumes e a educación.

Sindicato Vertical

Organización Sindical Española. Única central sindical legal en España entre 1940 e 1977, durante o *Franquismo*. A imitación do corporativismo propio do fascismo italiano, a Lei de Unidade Sindical de 1940 ilegalizaba todos os sindicatos de clase existentes e integraba, de forma forzosa, a todos os traballadores e empresarios (relación vertical) nun mesmo e único sindicato baixo a supervisión do Ministerio de Traballo.

Plan de Estabilización

Programa de reformas económicas realizado por ministros e altos cargos técnicos do *Franquismo* (tecnócratas) en 1959. Tiña como obxectivo básico abandonar definitivamente o modelo autárquico intervencionista do primeiro *Franquismo* e liberalizar a economía española, abríndoa así ao capitalismo occidental. Sentou as bases e condicións do forte crecemento desarrollista da década dos 60.

Contubernio de Múnic

Nome pexorativo co que o Réxime franquista tentou ridiculizar o Congreso do Movemento Europeo celebrado en Múnic en 1962, que establecía como requisito para a integración no proxecto europeo a existencia de institucións democráticas. O máximo impulsor da reunión foi Salvador de Madariaga, e asistiron opositores ao *Franquismo* ‒de España e do exilio‒ unidos por un obxectivo común: instaurar en España un sistema político democrático.

Plataxunta

Nome popular de *Coordinación Democrática*, organismo fundado en 1976 por partidos e organizacións antifranquistas para restablecer a democracia en España. Naceu da fusión da Xunta Democrática (1974), vinculada ao PCE e con Santiago Carrillo á fronte, e da Plataforma de Converxencia Democrática (1975), impulsada polo PSOE de Felipe González. Defendía as liberdades democráticas, a amnistía e a necesidade de convocar Cortes constituíntes.

Lei para a Reforma Política

Norma aprobada polas Cortes franquistas e promulgada tras referendo en 1977 con rango de Lei Fundamental. Redactada por Torcuato Fernández Miranda, co respaldo da Coroa, foi a ferramenta legal que permitiu o paso da ditadura franquista a un sistema constitucional sen romper a legalidade vixente (da lei á lei). Recoñecía a democracia como expresión da soberanía popular e que as Cortes serían elixidas por sufraxio universal.

UCD

*Unión de Centro Democrático*. Coalición de partidos fundada e liderada por Adolfo Suárez en 1977 que aglutinaba ás forzas de centro-dereita. Tivo un papel destacado durante a chamada *Transición Democrática*, gañando as eleccións a Cortes constituíntes de 1977 e as xerais de 1979. Desempeñou o goberno ata 1982, primeiro con Adolfo Suárez e, despois da súa dimisión, con Leopoldo Calvo Sotelo. Disolveuse en 1983, tras a derrota electoral de 1982.

Pactos da Moncloa

Acordos aos que chegaron en outubro de 1977 o goberno de Adolfo Suárez, algúns dos principais partidos con representación parlamentaria, e organizacións empresariais, co apoio dos sindicatos CC.OO. e U.X.T. (que inicialmente se opuxera). Comprometíanse a favorecer a estabilidade mediante a consolidación da democracia, suspender a conflitividade laboral e social e adoptar medidas para enfrontar a crise económica e conter a descontrolada inflación.