Conceptos Clave en Arte y Arquitectura: Definiciones y Características

1. Cor complementaria: Aquela que, ao mesturarse, xera branco ou gris neutro: vermello + verde, laranxa + azul, ou violeta + amarelo. As parellas estarán conformadas por unha cor primaria e unha secundaria producida pola mestura das restantes primarias: vermello e verde (azul + amarelo), amarelo e violeta (vermello + azul), azul e laranxa (vermello + amarelo).

2. Estilo: Conxunto de trazos ou características orixinais e persistentes nun artista, época, escola ou zona xeográfica que permiten identificar as obras feitas por eles ou nelas. Os artistas que son contemporáneos e desenvolven as súas obras en circunstancias similares, dentro da mesma cultura, tenden a compartir a maioría destas características ou trazos que definen as súas obras, independentemente do carácter persoal de cada un. A este conxunto de características compartidas chámanse estilo artístico. Historicamente, desenvolvéronse en sucesivas épocas: por exemplo, o Barroco no s. XVII, o Impresionismo no s. XIX, etc.; aínda que tamén se producen recuperacións estilísticas (revivals), como, por exemplo, o Neoclasicismo ou o Neogótico, e na época contemporánea é frecuente atopalos coexistindo simultaneamente.

3. Friso: Parte intermedia do entaboamento, que se atopa entre o arquitrabe e a cornixa. Pode aparecer decorado con tríglifos e métopas alternados no caso da orde dórica, ou con molduras, esculturas ou figuras de animais representados en batallas, desfiles ou procesións na orde xónica e corintia. Por extensión, pódese referir a toda franxa ou banda decorada con pinturas ou esculturas, de desenvolvemento horizontal, situada na parte superior dunha parede, por debaixo da cornixa.

4. Fuste: Parte vertical e alongada da columna situada entre o capitel e a basa. Pode ser de sección cuadrangular, circular ou poligonal; monolítico (dunha soa peza) ou formado por tambores superpostos. Pode ser liso (orde toscana), decorado con estrías (orde dórica, por exemplo), almofadado (manierismo), en espiral (barroco), etc., segundo os distintos estilos.

5. Iconografía: Disciplina encargada da identificación, descrición e clasificación das imaxes, historias e alegorías que se representan nas obras de arte, ou sexa, dos asuntos ou temas representados (só metafóricamente se pode falar de iconografía en arquitectura; o concepto refírese máis ben ás artes representativas). Etimoloxicamente, o termo procede de icono (imaxe) e graphein (escribir), do que se deduce o seu carácter eminentemente descritivo e analítico, a xeito de mera catalogación (sen entrar a investigar a xénese, lóxica, sentido ou idiosincrasia profunda de tales asuntos, da que se ocupa a iconoloxía). As dúas grandes series iconográficas da arte occidental son a mitoloxía clásica e a cristiá, que deron lugar a densos e voluminosos estudos, repertorios, dicionarios, etc.

6. Imposta: Serie horizontal de ladrillos ou pedras nun muro, algo voada, sobre a que se asenta un arco ou bóveda. En xeral, saedizo que separa dúas plantas dun edificio.

7. Liña serpentinata: Forma compositiva propia de moitas figuras humanas do manierismo e que se caracteriza polo movemento xiratorio ou helicoidal de cadeiras, ombros e cabeza que se contrabalancean.

8. Ménsula: Elemento en saedizo que serve para soster algunha cousa, como esculturas, cornixas, balcóns, ventás, etc. A diferenza doutros tipos de soportes saíntes, a ménsula ten máis voo que altura. Acostuma estar ornamentada.

9. Métopa: Espazo cuadrangular que media entre dous tríglifos no friso dórico, inicialmente liso pero posteriormente ornamentado por pinturas ou relevos esculpidos.

10. Narthex ou nártice: Parte do adro da basílica paleocristiá, contigua á mesma, porticada e reservada aos catecúmenos.

11. Parteluz ou mainel: Elemento vertical que divide en dous o oco (luz) dunha porta ou ventá.

12. Piar: Elemento arquitectónico sustentante vertical, xeralmente illado e de sección poligonal, cadrada, de orixe mesopotámica. É máis robusto ca columna e non está sometido a unha orde, aínda que si pode presentar basa e capitel. Serve de apoio a un arco, unha bóveda ou un arquitrabe.

13. Pilastra: Piar de sección cadrada ou rectangular adosado ao muro do que sobresae lixeiramente. Pode presentar basa, acanaladuras e capitel e seguir as normas das ordes clásicas. A súa función pode ser de soporte, decorativa ou ambas.

14. Plan central: Tamén chamada planta de cruz centralizada, é un tipo de planta arquitectónica na que se trazan muros exteriores equidistantes con respecto a un punto central arredor do cal se organiza todo o edificio (tendendo á simetría radial en rotonda ou polígonos regulares). Esta tipoloxía acostuma ser propia de espazos sagrados que adoitan cubrirse con cúpulas de diversos tipos, reproducindo en altura a simetría puntual da planta. As súas orixes lonxanas poden rastrexarse mesmo en construcións paleolíticas, no tholos grego e en edificios con función sepulcral ou conmemorativa, como os martyria ou os mausoleos imperiais romanos. Logo, o cristianismo adopta o modelo para os seus baptisterios e para simbolizar a morte e resurrección de Cristo. Na Idade Media, a consecuencia das Cruzadas, que supuxeron a importación de tipoloxías e técnicas construtivas de Oriente, difundiuse na arquitectura templaria a planta centralizada (inspirada na igrexa do Santo Sepulcro de Xerusalén). No Renacemento atopouse nela un modelo moi axeitado ao ideal racional de beleza arquitectónica.

15. Planta basilical: Plan arquitectónico rectangular, de disposición lonxitudinal, isto é, con muros non equidistantes respecto a un punto central. Os plantexamentos basilicais, típicos de moitos templos cristiáns, acostuman desenvolverse mediante un número impar de naves (tres ou cinco) separadas por columnas, sendo a central máis alta e o dobre de ancha que as laterais. A ubicación do altar, que non ocupa o centro xeométrico, xera un espazo-tensión que se proxecta cara adiante. A orixe lonxana do tipo basilical está nun edificio civil: a basílica romana, que foi adoptada e modificada polos primeiros cristiáns para os seus templos.

16. Planta de cruz grega: Aquela na que a nave perpendicular corta pola metade á nave central e, en consecuencia, forma unha cruz cuxos brazos son de igual lonxitude. É típica da arquitectura bizantina, e tamén de Italia durante a Alta Idade Media, ata que foi substituída case por completo pola cruz latina coa chegada do románico. Un exemplo famoso dunha igrexa de cruz grega de inspiración bizantina é a basílica de San Marcos en Venecia. O plano de cruz grega retomouse tamén no Renacemento, por exemplo, no plan de Bramante para a Basílica de San Pedro.

17. Planta de cruz latina: Aquela con forma de cruz cos brazos desiguais (un maior e outro menor). É característica dos templos cristiáns da Europa medieval, particularmente nas igrexas monásticas beneditinas (Cluny e Císter), e nas chamadas igrexas de peregrinación do Camiño de Santiago, nas que o corpo de naves ou nave maior ten unha lonxitude máis grande que o transepto que corta perpendicularmente. No eixo maior fican aliñados o pórtico principal, o adro, o altar maior e a ábsida. O máis habitual é que a cruz se orientase atendendo simbolicamente aos puntos cardinais, de xeito que a cabeceira se dispuxera ao leste e os pés ao oeste.

18. Presbiterio: Espazo en torno ao altar maior nas igrexas cristiás, xeralmente situado a un nivel máis alto que o resto da nave central, da que está separado por gradas ou un cancel e ás veces cunha varanda chamada comulgatorio. Resérvase ao clero, inicialmente aos seus membros máis anciáns.

19. Retrato: Representación artística da efixie dunha persoa, realizada do natural ou de memoria. Pode ser tanto en pintura como na escultura ou a fotografía, individual ou en grupo, realista ou idealizado, alegórico sobre a mitoloxía, etc. Preténdese mostrar a semellanza, a personalidade e mesmo o estado de ánimo da persoa. Aparecendo xa na Persia antiga, gozou de gran predicación na civilización clásica romana. Por extensión, pode referirse a un xénero pictórico, escultórico ou fotográfico.

20. Rosetón: Ventá ou van en forma circular, normalmente decorado con coloridas vidreiras con tracería disposta radialmente. É típico da arte medieval, especialmente do Gótico (por exemplo, os rosetóns do transepto da Catedral de Notre Dame de París). Tamén se designa así ao motivo floral que decora os capiteis corintio e composto, ou a un tipo de ornamentación lineal delimitada circularmente.

21. Tímpano: Espazo delimitado polo dintel e as arquivoltas nos frontóns das portadas arquitectónicas, ou o arco dunha porta ou ventá. Acostuma decorarse con relevos escultóricos. Tamén é o espazo pechado delimitado dentro do frontón nos templos clásicos. Atópase xa no Antigo Exipto e na arquitectura clásica grecorromana, tendo despois moita continuidade na historia da arquitectura.

22. Tribuna: Galería sobre a nave lateral dun templo, normalmente de igual lonxitude e ancho, e aberta á nave central. Foi moi utilizada, especialmente nos grandes edificios da arquitectura bizantina e románica, na que se podía aloxar nela aos fieis, aínda que ten unha función tectónica e estrutural, xa que serve para soportar os empuxes da bóveda central e trasladar o peso aos muros perimetrais. Na basílica paleocristiana é o banco xunto á ábsida e tamén unha plataforma nos foros romanos clásicos.

23. Tríglifo: Motivos ornamentais dos frisos dóricos, usualmente dispostos en alternancia coas métopas. Consiste nun relevo de forma rectangular, máis alto que ancho, con tres bandas verticais separadas por dous glifos completos ("acanaladuras") e dous semiglifos, un en cada extremo. Estas "acanaladuras" están separadas por filetes de igual ancho. Os tríglifos adoitan ubicarse aliñados coas columnas e tamén no punto medio de cada intercolumnio. É probable que orixinalmente representasen as cabezas rectangulares das vigas utilizadas nas estruturas dos primeiros templos de madeira que precederon aos de mármore na Grecia clásica.

24. Trompa: Pequena bóveda truncada semicónica, co vértice no ángulo dos muros e a parte ancha cara fóra, que se emprega para transformar unha planta cadrada en octogonal, xa que engade catro lados máis en chaflán. As trompas foron moi utilizadas na arquitectura románica e na gótica, permitindo asentar sobre elas cúpulas, tambores ou cimborrios. Tamén se poden utilizar para achaflanar unha esquina, para repartir unha carga que sobre un só punto resultaría excesiva, ou para soportar un beiril ("voladizo").