Bizkaiko Industrializazioa, Berrezarkuntza eta Euskal Ideologiak

1. Bizkaiko Industrializazioa eta Ideologien Sorrera

Bizkaian, bi faktore garrantzitsuri esker hasi zen industrializazioa Ibaizabal inguruan:

• Meatzeak kalitate handikoak ziren.
• Portuak oso gertu zeudenez, ez zen garestia esportatzea (batez ere Ingalaterrara).

Bilboko burgesia funtsezkoa izan zen industrializazio-prozesuan, fabrika zaharkituak kendu eta metalurgia eta siderurgia fabrika modernoak jarri baitzituzten. 1840an, Boluetako Santa Ana metalurgia-fabrika sortu zen, antzina burdinola bat izan zena. Handik gutxira, Ybarra anaiek lehen siderurgia fabrika sortu zuten, La Merced izenekoa. Fabrika horrez gain, Karmengo fabrika ere sortu zuten.

Urte hartan, Bessemer-bihurgailua sortu zen. Honek burdina ez-fosforikoa behar zuen, eta Bizkaiko meatzeetan asko zegoenez, lurralde horren industria zabaldu zen. Industria zabaldu zenean, atzerriko kapital asko agertu eta konpainia ugari sortu ziren burdin-gaia ustiatzeko. Francisco de la Rivasek, Txabarrik eta Ybarra anaiek sortutako hiru enpresa horiek bat egin zuten geroago, eta horrela sortu zen Bizkaiko Labe Garaiak.

Metalurgia asko indartu zen, baina trenbidearen sektorea hazi zen gehien, trenbideak eraiki baitzituzten lurralde osoan zehar. Banku sektorea ere hazi zen, zenbait banku garrantzitsu sortu zirelako: Bilbao Bankua, Balore Burtsa eta Bizkaiko Bankua. Halaber, ontzigintza indartu zen, euskaldunek ontziolak sortu zituztelako.

Euskal Nazionalismoaren Sorrera (Sabin Arana)

Karlisten porrotaren eta foru sistemaren deuseztapenaren garaian, aldaketa ekonomiko eta sozial handiak gertatzen ari ziren Euskadin, eta egoera horren eragin sakona Sabin Aranak jaso zuen. Euskal gizarte landatar, tradizional eta kontserbadoreak mugimendu erradikala jarri zuen abian, antzinako balioak defendatzeko.

Horretarako, Espainiako estatuarekiko bereizitako 'unibertsoa' sortu zen, eta 'Euzkadi' terminoa sortu zen, lurralde horretako historia, hizkuntza berezia (*euskara*) eta arraza zituela defendatzen zuena. Aranaren ildoari jarraituz, sortu zen Euskal Alderdi Jeltzalea (EAJ). Pixkanaka, Aranaren joera moderatuagoa bihurtu zen eta hauteskundeetan emaitza onak lortu zituen. Gaixotasun larri batez hil zen, eta nazionalismoak aurrerapausoak egiten jarraitu zuen; horrela sortu ziren Eusko Gaztedi eta batzokiak.

Euskal Sozialismoaren Garapena

Sozialismoak hazkunde azkarra izan zuen, gizarte-egoeragatik, lan baldintza oso gogorrak eta meatzarien kopuru izugarria zirela medio. Euskal sozialismoaren buruzagia Facundo Perezagua izan zen, eta hark sortu zuen Bilboko Elkarte Sozialista.

Sozialismoa lurraldeetara hedatzen saiatu zen, baina ez zuen arrakasta handirik izan. Gipuzkoan herrialde batzuetan errotu zen, eta Eibarren, lehen aldiz, zinegotzi bat lortu zuten. Bilbon, 1900. urteko hauteskundeetan, lau zinegotzi lortu zituzten. Emaitza on horiek bide bat eman zioten urte horretan Bizkaiko Federazio Sozialista eratzeko.

Industrializazioaren Ondorio Ideologikoak

Ondorio aipagarrienak hauek izan ziren:

• Nazionalismoan: Eusko Gaztedi eta batzokiak sortu ziren, baina barne-gatazkak etengabeak izan ziren, eta sektore erradikalenak banandu egin ziren.
• Sozialismoan: Langile mugimenduen manifestazio eta greba asko sustatu ziren.

2. Hirugarren Karlistadaren Amaiera eta Foruen Deuseztapena

Gerraren amaierak mendeetan indarrean egondako foru sistema bertan behera uztea ekarri zuen. Gobernuak onartutako 1876ko uztailaren 21eko Legearen bidez, foruak deuseztatu ziren. Horrez gain, Euskal Probintzietan nahitaezko soldadutza ezarri zen, gobernadore zibilak ezarri ziren, eta Espainiako kode zibila eta penala aplikatu ziren.

Geroago, Batzar Nagusiak kendu eta haien ordez Probintzia Diputazioak eratu zituzten. 1876ko legeak Espainiako Ogasunari ekarpenak egiteko betebeharrak ezarri zizkien Euskal Probintziei. Horretarako, gobernadoreek eta diputazioek Kontzertu Ekonomikoaren sistema eratu zuten. Haren bidez, kupoa ezarri zuten, hau da, Estatuari urtero eman beharreko diru kopuru jakin bat. Diputazioek biltzen zuten diru hori zergen bidez, eta soberan geratzen zen diruarekin inbertsioak egiten zituzten, ordena publikoari eusteko neurriak hartzeko, etab.

3. Berrezarkuntzako Sistema Politikoaren Mekanismoak

Alderdien Sistema eta Oposizioa

Bi alderdi sistema inposatu zen: Alderdi Kontserbadorea eta Alderdi Liberala. Bi alderdi horien ideologia ez zegoen oso zehaztuta:

• Cánovas del Castilloren alderdia kontserbadoreagoa zen, eta haren ikuspegia garai bateko moderatuen eta Batasun Liberalen ideologiaren antzekoa zen.
• Sagastaren ikuspegia hurbilago zegoen progresismoaren ideologiatik.

Baziren beste alderdi batzuk ere, sistematik kanpo geratzen zirenak:

• Errepublikanoak: Muñoz Zorrillaren erradikalak, Emilio Castelarren unitarioak eta Pi i Margallen federalak.
• Eskuinean: Karlismoa (banatuta).
• Langile Mugimenduak: Sozialistak eta anarkistak.
• Nazionalistak: Aldi horretan joan ziren sortuz.

Turnismoa edo Txandakatze Baketsua

Turnismoa edo txandakatze baketsua funtsezko elementua izan zen Berrezarkuntzako sisteman. Sagastak erregeari eskatu zionean gobernua bere alderdiaren esku uzteko, Cánovasen alderdiarekin txandakatzeko. Erregeak onartu zuen, eta txandakatze baketsuaren aurrekaria ezarri zen, horrela altxamendu eta matxinaden arriskua murriztuz.

Alfontso XII.aren aldeko bi alderdiak boterean txandakatzeko, hauteskunde-prozesua manipulatu egiten zen, beraz, erabateko iruzurra izaten zen. Horregatik, demokrazia formal hutsa edo demokraziarik gabeko sistema liberala zela esaten zen.

Hauek izan ziren ezartzeko urratsak:

1. Erregeak sistemako bi alderdi handietako bati dei egiten zion gobernatzeko (Koroaren babesa).
2. Gobernu berriak Gorteen babesa behar zuenez, erregeak Gorteak desegin eta hauteskundeetarako deia egiten zuen.
3. Hauteskundeak manipulatu eta behar zuen alderdi gehiengoa lortzen zuen.

Txandakatzea Maria Kristinaren erregeordealdian sendotu zen, El Pardoko Itunaren ostean. Itun hori Cánovasek, Sagastak eta erregeordeak egin zuten, monarkia ziurtatzeko.

Hauteskunde Iruzurra (Pucherazoa)

Hauteskundeetako emaitzak erabakitzeko, Estatuaren egitura zentralizatua baliatuta, Gobernazio Ministerioak lauki-sarea egiten zuen. Geroago, probintzietan negoziatzen zen zein izango zen barruti bakoitzeko hautagaiak. Ondoren, gobernadore zibilak arduratzen ziren hautesleak kontrolatzeaz, aldez aurretik izendatutako hautagaiei aldeko botoa eman ziezaieten. Horretarako, gobernadore horiek izendatutako alkateei zenbait jarraibide ematen zizkieten, eta tokiko kazikeen laguntza ere jasotzen zuten.

Prozesu horren bidez aukeratutako hautagaia lortzen ez bazen, ohikoa zen aktak manipulatzea (**pucherazoa**). Azken hitza gobernuak zuen, eta akta baten emaitza horren aldekoa ez bazen, baliogabetu egiten zuten. 1890eko Hauteskunde Legearen bidez, gizonezkoen sufragio unibertsala ezarri zen. 25 urtetik gorako gizonek zuten boto-eskubidea, eta hautesleen kopurua 5 milioira arte handitu zen.

4. Industrializazioa Gipuzkoan eta Araban

Gipuzkoako Industrializazioa

Gipuzkoako industrializazio-prozesua askoz motelagoa izan zen, eta bi sektore nagusi izan zituen: papergintza eta ehungintza. Paper-fabrikak asko ugaritu ziren teknologia berriei esker. Horrez gain, 19 enpresak bat egin eta La Papelera Española sozietatea sortu zuten.

Ehungintza ere asko hazi zen garai hartan, Tolosan batez ere, eta Hernanira eta Errenteriara zabaldu zen. 25 fabrika baino gehiagotan lantzen zituzten kotoia, artilea eta zeta. Horrez gain, beste zenbait sektore ere indartu ziren Gipuzkoan, batez ere zementua, tresnak eta elikagaiak egiten zituztenak. Beasaingo La Maquinista Guipuzcoana sozietateak ere garrantzi handia izan zuen, trenbideko materialak eta bagoiak eraikitzen zituelako. Eibarren, armagintza tradizioak ez zuen indarrik galdu, eta enpresa berriak sortu ziren; Orbea anaiek lan handia egin zuten.

Azkenik, finantza-sektorea ere hedatzen hasi zen, adibidez, Banco Guipuzcoano bankua sortuz.

Arabako Industrializazioa

Araban nekazaritza jarduerek izan zuten garrantzi handiena, batez ere zerealen eta ardoaren ekoizpenak. Enpresa elektriko txiki batzuk sortu ziren, eta bankuen sektorea ere hedatzen hasi zen, adibidez, Banco de Vitoria bankua. Heraclio Fournier enpresaburua Gasteizko hiriburura iritsi zen. Estanpazio litografikoko lantegi bat sortu zuen, eta espainiar karta sorta asmatu zuen.

Euskal Gizartearen Egitura Aldaketak

Euskal gizartea nekazaria eta tradizionala izan zen batez ere. Hala ere, baziren zenbait hiri, eta horien ekonomia-uharte modukoak ziren; beste eremuetan baino askoz azkarrago onartzen zituzten ideia berriak, aldaketak eta berrikuntzak. Industria Iraultza sortu zenean, gizarte-egitura nagusiak aldatu eta klase gizarte bat osatu zen. Burgesiak zuzendu zuen modernizazio-prozesua. Horrez gain, exodo handi bat gertatu zen nekazaritza-eremuetatik hirietara.

5. Berrezarkuntzako Sistemaren Oinarri Nagusiak

Berrezarkuntzako sistemaren oinarriak hiru ziren: 1876ko Konstituzioa, Monarkia eta oinarri sozial eta politikoak (Kazikismoa).

1876ko Konstituzioa

1876ko Konstituzioa izan da Espainiako historia garaikidean indarrean denbora gehien egon dena. Primo de Rivera jeneralak diktadura ezarri zuenean bertan behera utzi zen. Testu laburra da (89 artikulu besterik ez ditu), eta itunaren ideian oinarritu zen, horri esker iraun baitzuen. Ez zen oso zehatza, eta horrenbestez, garrantzi handiko alderdi batzuk gobernatzen zuen alderdiaren esku geratu ziren.

Konstituzio honen ezaugarri nagusiak hauek ziren:

• Erregearen eta Gortearen subiranotasuna.
• Sufragio-eskubidea arautu gabe geratu zen, ez baitzen zehaztu botoa emateko sistema. Bi hauteskunde-legeren bidez definitu zen eskubide hori.
• Estatua konfesionala zela aldarrikatu zen, baina erlijio-askatasuna ezarri zen.

Monarkiaren Funtzioa

Konstituzioa idatzi zutenen eta Cánovas del Castilloren ustez, monarkia ez zen gobernu mota bat soilik, Espainiako Estatuaren muina baizik, eta monarkia Estatua bera zen, ez haren ordezkaritza. Hiru funtzio zituen:

1. Jarraitasun historikoaren adierazlea.
2. Iraultza liberaletik eratorritako ordena sozialaren bermea.
3. Erregea sistemaren euskarria zen (errege-soldadutza, hau da, prestakuntza militarra zuena eta armadako agintari gorena zena).

Oinarri Sozial eta Politikoak (Kazikismoa)

Berrezarkuntzako sistema patronatuzko harremanetan oinarritzen zen, ugazabaren eta haren bezeroen arteko harremanetan. Harreman-sare horiek arlo guztietan izan zuten eragina. Politikan, bezeroen eta babesleen arteko harremanetan oinarritzen zen:

• Madrilgo goi-karguak.
• Probintzietako gobernadore zibilak.
• Herrietako edo barruti judizialetako kazikeak.

Hiru talde horiek, nork bere esparruan, mesedeak egiten zituzten, hala nola postuak emateko edo diruz ordaintzeko. Demokraziarik gabeko sistema parlamentarioetan, klientelismoa eta populismoa baliatzen zituzten, herritar arruntek politikan parte har zezaten.

6. Sabin Aranaren Ikusmoldearen Oinarriak

Karlisten porrotaren eta foru sistemaren deuseztapenaren garaian, Sabin Aranak mugimendu erradikala jarri zuen abian, euskal gizarte landatar, tradizional eta kontserbadorearen antzinako balioak defendatzeko. Aranaren ikusmoldea osatzen zuten elementu nagusiak hauek ziren:

• Arraza: Euskal arrazaren purutasuna defendatzen zuen.
• Hizkuntza: Euskara, euskal nazioaren bereizgarri nagusia.
• Historia: Euskal Herriaren historia propioa, Espainiarekiko bereizita.
• Kontzeptu Politikoa: 'Euzkadi' terminoa sortu zuen, Espainiako estatuari bereizitako 'unibertsoa' sortzeko.

Ikusmolde horri jarraituz sortu zen Euskal Alderdi Jeltzalea (EAJ), eta geroago Eusko Gaztedi eta batzokiak.

7. Seiurteko Demokratikoa eta Amadeo I.aren Erregealdia

1868ko Iraultza Loriatsua eta 1869ko Konstituzioa

1868ko irailaren 19an, Topete almirantea, Prim eta Serrano jeneralekin batera, Cádizen altxatu zen, eta zibilei laguntza eskatu zien. Batzorde iraultzaileak osatu ziren nonahi, eta iraultzak, ia odol isurketarik gabe, arrakasta izan zuen. Isabel II.ak Frantziara ihes egin zuen.

1868-1875 urte tarte hau ezinbestekoa da historia garaikidea ulertzeko, gizarte zibilaren garaipena suposatu baitzuen. Behin-behineko gobernua (Unión Liberal eta aurrerakoiek) eratu zen, eta lehen lana Konstituzio berria idaztea izan zen, 1869ko Konstituzioa. Bertan jaso ziren ezaugarri nagusiak:

• Nazio-subiranotasunaren printzipioa.
• Aginte-banaketa.
• Gizabanako eskubide zabalak.
• Gizonezkoen sufragio unibertsala.
• Estatuaren izaera monarkia demokratikoa zen, bi ganberako gorteekin.

Amadeo I.aren Erregealdiaren Zailtasunak (1871-1873)

Erregea falta zen Estatuan, eta 1870eko urrian Amadeo Savoiakoa aukeratu zen errege berri Gorteetan. Prim zen bere babesle nagusia, baina laster Prim Madrilen hil zuten, eta Amadeo nolabaiteko babesik gabe gelditu zen. Bere erregealdia oso zaila izan zen, arazo ugari izan baitzituen:

• Oposizioa: Armadako goi-agintariek eta aristokraziak mespretxuzko eta axolagabekeriazko jarrera hartu zuten errege berriarekiko. Indar monarkiko tradizionalen oposizioa, karlismoarekin batera, eta Cánovas del Castillok sustatutako alfontsotar alderdi berria gauzak oso zailak jarri zizkioten.
• Barne-banaketa politikoa: Amadeoren aldeko alderdietan gertatutako barne-banaketa izan zen arazo nagusietako bat. Bi joera sortu ziren: kontserbadorea (Sagasta buru zela, konstituzionalista) eta erreformista (Ruiz Zorrilla buru zela, erradikala).
• Asaldura Soziopolitikoa: Parisko Komunaren eraginez eta I. Internazionalaren printzipioak Espainian hedatzearen ondorioz, asaldura soziopolitiko handia sortu zen. Sagasta beldur zen proletarioek iraultza egingo ote zuten, eta errepresio-neurriak hartu zituen langile-erakundeen aurka.
• Gatazkak: Errepublikano federalen aurkaritzak ezengonkortasun politiko eta soziala areagotu zuen. Beste arazo batzuk ere sortu ziren, hala nola beste altxamendu karlista bat eta Kubako gerra.

Armadaren ezinegona ere areagotu egin zen. Hidalgo jeneralak hasieran artilleria berrantolatzeko dekretua sinatzeari uko egin bazion ere, Kongresuak babestu ostean, sinatu egin zuen. Azkenik, 1873an, Amadeok koroari uko egin zion.