Bertsolaritza: Euskal Inprobisazioaren Artea

Bertsolaritza euskal kulturaren altxor bereizgarria da, bertsoak bat-batean sortzeko eta kantatzeko artea. Bertsolariek errima eta neurri zehatzak errespetatuz gai ezberdinei buruz hitz egin edo istorioak kontatzen dituzte. Tradizio honek ahozko literaturaren eta inprobisazioaren arteko lotura ezinhobea da, eta euskal identitatearen adierazle nagusietakoa.

Zer da Bertsolaritza?

Bertsolaritza bat-bateko bertsoak sortu eta kantatzeko gaitasuna da. Bertsolariak gai bati buruz iritzia emateko, beste norbaitekin eztabaidatzeko edo istorioak kontatzeko erabiltzen du arte hau. Arau tekniko zorrotzak ditu, hala nola neurri eta errimaren erabilera egokia, eta horrek bertsoen harmonia eta kalitatea bermatzen ditu.

Bertsolaritzaren Historia

Bertsolaritza mendeetan zehar garatu da Euskal Herrian, eta bi tradizio nagusi bereizten dira:

Idatzizko Bertsolaritza

• Lehen aztarnak XV. mendeko bertsoetan daude, batez ere ezkontzetan kantatutako profasadoreetan eta erresietan.
• XIX. mendean bertso idatzien lehiaketak eta bertso-guduak garrantzitsuak izan ziren; Pernando Amezketarra figura ospetsua izan zen garaian.
• XX. mendearen hasieran, idatzizko tradizioa galduz joan zen, bertsoen ahozko transmisioa gailenduz.

Adibideak:

• Txirrita
• Pernando Amezketarra
• Bertso zahar idatziak

Ahozko Bertsolaritza

• Momentuan bertsoak sortzea da ahozko tradizioaren muina. Errima eta neurri konplexuak erabiltzen dira, eta bertsolariak gai orori aurre egiteko gai dira.
• 1801ean Villabonako plazan egindako bertsolari-desafioan 4000 pertsona elkartu ziren, eta gertakari hori bertsolaritza modernoaren hasiera ofizialtzat hartzen da.

Bertsolaritzaren Elementuak

• Doinua: Usadiozko doinu herrikoiak, neurriz parera datozen melodiak edo bertsolariak berak sortutako doinuak izan daitezke.
• Neurria: Bertsoak silaba kopuru jakin bat dauka, eta metrika zehatzak errespetatu behar dira. Ohiko neurriak honakoak dira:
  • Zortziko handia (10-8-10-8)
  • Zortziko txikia (7-6-7-6)
  • Hamarreko handia eta txikia
• Errima: Hitzen erabilera estrategikoa ezinbestekoa da bertsoa amaitzeko efektua sortzeko. Errima aberatsak kalitate handiagoko bertsoak ematen ditu.

Bertsolaritzaren Bilakaera

Bertsolaritza hainbat garai eta aldaketa historikoren lekuko izan da:

• 1935: Lehenengo Bertsolari Eguna ospatu zen, eta Basarrik irabazi zuen txapela.
• 1960: Gerra eta frankismoaren ondoren, Bertsolaritza Txapelketa Nagusia berpiztu zen.
• 1997: Bertsolaritza telebista, irrati eta bestelako plataformetara zabaldu zen, eta gaur egun eskolako eta kulturako arloetan eragin handia dauka.

Gaur Egungo Egoera

Bertsolaritza euskal kulturaren ikur nagusietakoa da gaur egun. Txapelketek lau urtean behin mundu osoko euskaldunen arreta erakartzen dute. Gainera, emakume bertsolariek gero eta protagonismo handiagoa dute; Maialen Lujanbio lehen emakume txapeldunaren lorpenak emakumezko bertsolari gazteak inspiratu ditu.

Bertsolari Ospetsuak

• Txirrita: 1860an jaio zen Hernanin. Bere garaiko bertsolari hoberena izatera iritsi zen. 1935ean, Euskal Herriko lehen bertsolaritza txapelketan bigarrena izan zen. Hurrengo urtean, 1936an, Txapelketa irabazi zuen. 1936an hil zen. Bertso bat, Gaia: Euskal Fueroak.
• Maialen Lujanbio: Emakumeak azken urteetan geroz eta leku gehiago egiten joan dira bertsogintzan. Maialen Hernanin jaio zen 1976an. Hirutan lortu du Bertsolaritza Txapelketa Nagusiko finalera sailkatzea. Txapelketa irabazi zuen lehen emakumea bilakatu zen. Bere lorpena emakume guztien lorpentzat du Maialenek. Bertso Kartzela - 2017.

Ekarpen Kulturalak

Bertsolaritza ez da inprobisazioaren arte hutsa; euskal kulturaren eta identitatearen adierazpen sakona da. Bertsolariek historiaren, gizartearen eta eguneroko bizitzaren inguruko gaiak landu eta jendartea islatzen dute.

Bertsolaritza literaturari, musikari eta euskal hizkuntzaren garapenari ekarpen handia egin dio, eta mundu osoko kultur ondarearen parte bezala aitortu beharko litzateke.