Bernat Etxepare: Euskarako Idazle Garazikoa

Bernat Etxepare

Euskarako idazle Nafarroa zen, Garazikoa. Euskarazko lehen liburua idatzi zuen Linguae vasconvm primitae(1545) latinez segoen idatzi, latin zelako kultur hizkuntza. Eiheralrreko erretorea eta donibaneko bikarioa izan zen.Nafarroakoa erresuman 1512tik aurrera izan ziren gerrak eta istiluak gertutik bizitzea tokatu zitzaion Etxepareri. Hori de la eta esagutu zuen espetxe, poema batean aitortzen digunez.Atxilotuen zergatiak ez daude oso garbi:batzuen iritziz, hartako gatazkan Gaztelazko erregearen alde jokatu izana leporatuko zioten. Euskarari kanpora,plazara, mundura,dantzara irteteko agintzen dio.

Bernart Etxeparerem “sautrela” Poema

1-Heuskera da kanpora eta goazen dantzara(Euskal kultur mundura sartu eta poza sortu)

2-o heuskara,lauda(alaba) ezak Garaziko berria,

zeren hantik eukhen(eduki) baituk behar duian tbornuia.

Lehenago bi baitinzan lengoajetan azkena,

orai,aldiz, izanen iz orotako lehena.

(euskerari goratu egiten dio.Lehen hizkuntzetan azkena zela eta horain guztien artean lehena

3-Heuskaldunak mundu orotan preziatu ziraden,

bana haien lengoajia berze oro burlatzen,

zeren ezin eskripturan erideitzn ezpaitzen.(idatzi baten ere ez zuen aurkitzen)

Orai dute ikhasiren nola gauza hona zen.

(eskalduna ohore handia izan zuela eta danak burla egiten zien hizkuntzari idatzietan ez zelako agertzen)

4-Heuskaldun den gizon orok altxa deza buruia,

ezi haien lengoajia izanen da floria.

Prinze eta iuan handiek orok haren galdia(eskaera)

eskribatuz hal balute ikhasteko desira

(arro egon behar direla euskaldunak direlako, hizkuntza izango delako lorea, euskara ikasteko nahi izango duela jende ospetsua)

5-Desir hura konplitu du Garaziko naturak

eta haren adiskide orai bordelen denak.

Lehen imprimizalia heuskararen hura da;

basko oro obligatu iagoitikoz hargana.

(garaziko natura euskara desiduratzen du.Eskertuta egon behar gara, lehen imprimatzailerekin, euskera agertu delako)

6-Etai lelori bai lelo leloa zarai leloa.

Heuskara da kanpora eta goazen oro danzara

(euskara kanpora eta goazen ospatzera.

DEBILE PRINCIPUM MELIOR FORTUNA SEQUATUR(hasiera ahulari sorte hobea jarraitzen deutzo)

Esaera Zaharren Bilduma

-Bilezko (imaginarioa)oleak, burdurik ez.->ametzetan dagoen norbaiti esaten zaio

-Betiko itoginak(gotera) arria zulatu eta aldi luzeak guztia aztu->Saiatzeak eta denborak helbururik zailenak lortzen dituztela

-Inude laztan daudenak seiari (umeari) bezuza->saiatz umezainak maite deuna umeari oparia

-Gorua garrian eta gogoa kirolan(festa)->nahiz eta zeregin batean aritu, burua beste nonbaiten dagoela

-otsoak artzari min leio->ez dela fidatu behar esperientziaz

-Adinon bat 5 ume, alaba bi eta iru seme->saten digu lehengo ohiturak zebat seme alaba izan behar ziren

-Bizar illari lotsa gutxi->hil onodren ez zela beti errespetatzen hilaren borondatea

-Odolak su baga gitxi->erraz berotzen eta haserretzen garela sarritan

-Zaarrago, ikasgurago->zenbat eta zaharragoa izan gero eta jakandura handiagoa

-Maiatz iluna eta bagil(ekaina) argia urte guztiko ogia->usta ona eta aberatsa izango dutela nekazariak

-Nekaren ostean poza

- Biotza eta zentsuna guduan dira bearrago, iskilluak (arma)baño->

Bernart Etxepareko “Kontrapas” Poema

Heuskara ialgi(IRTEN) adi kanpora.

Garaziko herria

benedika(BEDEINKA) dadila,

heuskarari eman dio

behar duen thorniua(GUZTIA).

Heuskara,

ialgi hadi plazara.

Berze jendek(JENDE ASKOK) uste zuten

ezin skriba(IDATZI) zaiteien(ZITEKEELA)

orain dute phorogatu(FROGATU)

enganatu zirela.

Heuskara,

ialgi(IRTEN) adi mundura

Lengoajetan(HIZKUNTZETAN) ohi inzan(HINTZEN)

estimatze gutitan(GUTXI MAITATUA);

orai aldiz(ORDEA) hik behar duk

ohoria orotan(OHOREA DENETAN).

Heuskara,

habil mundu guzira.

Berzeak oro izan dira

bere goihen(GOIKO) gradora;

orai hura iganen(IGOKO) da

berze ororen(BESTE GUZTIEN) gainera.

Heuskara.

Baskoak(GUZTIEK) orok(GU) preziatzen

heuskara ez iakin(JAKIN) harren

orok(DENEK) ikhasiren(IKASIKO) dute

orai zer den heuskara.

Heuskara.

Oraindano egon bahiz(BAHAIZ)

inprimitu bagerik,

hi engoitik ebiliren(HEMENDFIK AURRERA IBILIKO HAIZ)

mundu guztietarik.

Heuskara.

Ezein ere lengoajerik(INOLAKO HIZKUNTZARIK)

ez franzesa ez berzerik(BESTERIK)

orai ezta erideiten(AURKITUKO)

heuskararen parerik.

Heuskara,

ialgi(IRTEN) hadi dantzara.

XVI.Mendea

Lehen euskal liburu hau hainbat motatako poemak osatzen dute: hasieran, prosas idatziriko hitzaurreaz gain, doktrina kristauaren azalpen luze eta klasikoko samarra dator bertsotan; hurrengo gaia gizon- emakumeen arteko maitasuna dugu, hamaika poematan eta era aski errealistan azaldua; ondoren, lehentxeago aipatu dugun kartzelaldia kontatzen digu; eta azkenengo bertso sail biak euskararen omenetan moldaturik daude. Hona hemen adibide pare bat amodiozko sailetik:

Joanes Etxeberri Ziburukoa(1580)

Gizon jakintsua genuen Etxebarri, Paueko jesuitetan ikasia eta doktore tituluaren jabe zena. Hitz lauz ere idatzi zuela badakigu, baina haren bertso lanak soilki iritsi zaizkigu.

Hiru liburu kaleratu zituen urte gutxiren buruan:

Arnaut Oihenart (1592-1667)

Zuberoako hiruburuan, Maulen, jaio zen Oihenart legegizon eta kargudunen familia baten barruan. Berak ere abokatu karrera ikasi eta kargu garrantzitsuenak bereganatu zituen, Zuberoan lehendabizi eta, Joana Erdoi alargun aberats eta noblearekin ezkondu ondoren, Nafarroa Behereko Donapaleun geroago. Ez zuen, haatik, jatorrizko lurraldea ahaztu, hainbat aldiz haren aldeko ordezkaritza bete baitzuen Pauen eta Parisen.

Joanes Perez Lazarragakoa

Arabako iparrean dagoen Larrea herritxoan jaio zen J.P Lazarraga , familia aberats baten baitan. Madrilen bizi izan zen hainbat urtetan eta batez ere hhan moldatu bide zuen oso gazterik, 1567 inguruan, berrogeita hamar orrialdeetatik dituen literatur lana. Liburutxo horrek orduan hain modan zegoen artzain eleberri laburra dakar hasieran, prosaz eta bertsoz lau neska-mutilen maitasun goraberak kontatzen dituena; eta, ondoren ,46 poema datoz, 37 euskaraz eta 9 gaztelaniaz, era askotako gaiak landuz, baina amodiozkoak beriziki.

Lazarragaren eskuiizkribuak interes handia piztu du hizkuntzalai nahiz literaturazaleen artean. IZan ere, batetik, lekuko paregabea dugu Arabako euskara zaharra nolakoa den jakiteko; eta bestetik, Hegoaldean euskaraz ohikoak ez zirela pentsatzen genuen literatura lanei buruzko informazio ugari ematen digu. Behar den bezela aztertzen denean, badirudi XVI.mendeko euskal gizarteari eta hizkuntzari buruz genietuen iritsiak aldatu eta osatu egingo direla.