Bernart Etxepare, Lazarraga, Leizarraga, Oihenart, Pedro Agirre 'Axular'

BERNART ETXEPARE

Sarasketa, 1480-1560 Eiheralarreko erretorea Linguae Vasconum Primitiae Espetxean egon zen Hitzaurrea + 15 poema Bi arloen artean Erdi Aroa Berpizkundea HIZKUNTZA OHARRAK (iparraldekoak): U bustia (buruia, thornuia) Hasperena (ikhasteko, thornuia) Lexikoa (oro, orai, ziraden) ... (ekialdekoak): -r(t)z- kontsonante multzoa (bertze) Geroaldia (-en) (izanen, eginen) Edun -u- (du) NEURTIZKERA: 15 silabako bertso lerroak, lau lerroko estrofak, estrofa baloitzean errima bera, errima pobrea.

LAZARRAGA

Larrea, 1548-1605 Eskuizkribua idatzi zuen (1564 eta 1567 artean), 51 orrialdekoa eta 46 poemaz osatuta, gehienak euskaraz idatziak. Hegoaldeko lanik zaharrena. Arabako euskara. Euskal Herriaren lehenengo aipamena. Poemen gaiak: maitasunezkoak, burlazkoak, kronikazkoak eta erlijiosoak HIZKUNTZA EZAUGARRIAK (mendebaldekoa) Edun -o- (dot) Soziatiboa (-gaz) (zenagaz) -(r)ekin Vx (gaxorik, erexten, gax, goixean) Partizipioa -adu / -idu (errejidu, serbidu, bisitadu, saludadu) Euitsi (eusan, eusaen, eusten, deraustezua) Lehenaldiko aidzkietan “z-” ez (eben, egion, ebilen) Egin (egian, legiala, legion) Lexikoa (ugazaba, eugi, eroango, berba, ostean) Gaztelaniaren maileguak (sinfalta, promesa, kruelmente) ERREGISTROA: adjektibo ugari, bertsoen egitura soilagoak, hizkera naturalagoa.

LEIZARRAGA

Apaiz katolikoa Biblia euskarara itzuli. Testamentu Berriaren itzuli (baxenafar eta zuberotarrez) HIZKUNTZA OHARRAK: 1. Euskalkia (lapurtera) Ekialdeko ukitua Pluralekodatiboak“er” (haier)- Batre formak- NNN (eradun, draudaten, drautan) Iparraldeko gainerako ezaugarriak 2. Aditz sistema arkaikoa -Aditz trinkoaren erabilera handia -Perifrasi birkonposatuak (ethorri izan çaizcan) 3. Hegoaldearekin loturako formak -Orain, K-ak bukaeran -Usso, eta ez urzo 4. Maileguak -Latinetik (spiritu, instructionea, creationea) -Frantsesetik (excellent, pur, marchand) -Gaztelaniatik (cadena, comarca, menospreciatu, humano) -Gaskoietik (heretage) 5. Grafia -[kh]> beti -txistukariak (, , ) eta afrikatuak (, , ) desberdindin.

OIHENART

Maulen jaio, 1592-1667 Abokatua eta politikaria Historialaria, lehen euskal historia: “Notitia…” Literatur kritikaria: “L’art poetique basque” Poesia jantzi eta jasoa, neurri zehatza, errima zaindua, baliabide literarioak Atsotitzak: +700. HIZKUNTZA OHARRAK: nafar lapurteraz idatzi, zuberotarren itutuekin -Hasperena toki guztietan (hanbat, dohainetan, zehiar, mihi) -Nor nork saileko adizkiak “au>u” (nau>nu) -Nor nori nork eradun laguntzailea (draukat, derautzut) -Aditz trinkoak (eztakit, nago, eztakarret) -Hiztegia (aintzina, oboro, arrai, lili, iduri)

PEDRO AGERRE “AXULAR”

Urbaizubin jaio, 1556-1643 Sarako erretorea “Gero” idatzi, aszetika liburua, XVII. mendeko lan original bakanetakoa. Erreferentziazko obra hurrengo mendeetan, hizkuntza maila jasoagatik. HIZKUNTZA OHARRAK: 1. Euskalkia: Lapurtera -o>u_N (honen>hunen, honi>huni) -Hasperena (heldu, bethi) -Izenordain mugagabe (nehor) -Lexikoa (erran, oraiñokoan, enseiatu) 2. Erregistro landua -Hitz konplexuak (alferkeria, luzamendua, etorkizunera, nagikeria) -Izen eta aditzen nagusitasuna, adjetibo gutxi-Mugimendurik ez, ekintza aditzak (khendu, urrundu, athera, erran)-Esaldi luze eta konplexuak. Koordinazio eta menpeko perpausak (baina, eta, zeiñi, erlatibozkoak)...LITERATUR BALIABIDEA: Anafora: Hitz berarekin hastea bertso lerroak. Paralelismoa: egitura bera mantentzea. Hiperbatona: hitzen orden “logikoa” aldatzea. Antitesia: aurkako esanahia duten hitzak hurbil kokatu. (Etxepare) Hiperbolea: esanahia puztea, esajeratzea. Pertsonifikazioa: gizaki kategoria ematea gizakiak ez diren izaki edo gauzei. Metafora: Elementu erreal bat irudizko beste batekin identifikatu. Epitetoa: ezaugarri bat nabarmentzeko adjektiboak. Konparazioa: izaki edo objektu bat beste batekin konparatzea. Zangalatrabak: esaldiak bertso lerroak baino luzeagoak izatea, eta beste lerro batean bukatzea esaldia. Asindetonak: lokailu falta. Sinonimia: sinonimoen erabilera. Zerrendatzeak