Baliabideak, Energia eta Zerbitzuak: Munduaren Funtzionamendua

Meatzaritza eta Lehengaiak

Pertsonek naturako baliabideak erabiltzen ditugu, eta industriak baliabide horiek eraldatu egiten ditu; horiei lehengai deritze.

Eraldaketa-prozesu baten ondoren, industria-prozesuek behar duten indarra ematen da: argia, beroa, petrolioa...

Lehengai Motak

• Animalia-jatorrikoak: arraina, haragia, esnea...
• Landare-jatorrikoak: kotoia, zura, fruituak...
• Mineral-jatorrikoak: metalak, harriak...

Meatzaritza: Lehengaien Eraketa

Meatzaritza lurrazpitik lehengaiak ateratzea da.

• Metalezko mineralak: urrea, zilarra, kobrea, burdina...
• Ez-metalezko mineralak: kuartzoa, igeltsua, gatzarria...
• Mineral energetikoak: ikatza, gasa, petrolioa...

Mineralak hobietan aurkitzen dira. Bi motatako hobiak daude:

• Aire zabaleko meatzeak
• Lurpeko meatzeak

Mineral Ez-Energetiko Garrantzitsuak

• Burdina: Gehiena altzairua ekoizteko erabiltzen da (siderurgiarako). Ekoizle nagusiak: Txina, Brasil, Australia, India, Errusia.
• Bauxita: Bauxitatik aluminioa ateratzen da. Aluminioa lehengai gisa erabiltzen da: eraikuntzan, aeronautikan eta mekanikan. Bauxita-meatze handienak: Txina, Brasil, Australia, India, Ginea... Aluminio-ekoizle nagusiak: Txina, Australia, Errusia, Estatu Batuak...
• Kobrea: Elektrizitatea eroateko erabiltzen da. Ekoizle nagusiak: Txile, Peru, Txina, Australia...

Oharra: Herrialde garatuenek askoz lehengai gehiago kontsumitzen dituzte.

Energia-Iturriak eta Kontsumoa

Energia beharrezkoa da ekonomia garatzeko, eta betidanik erabili izan du gizakiak.

• Antzina, sutik, haizetik, uretik eta animalien indarretik lortzen zuten energia.
• Duela 200 urte, Industria Iraultzan ikatza zen energia-iturri nagusia.
• XIX. mendearen bukaeran, petrolioa, gasa eta elektrizitatea erabiltzen ziren.
• XX. mendean, energia-iturri berriak agertu ziren: energia nuklearra, haize-energia eta eguzki-energia.

Kontsumoa eta eskaria oso handiak dira herrialde garatuenetan. Industria, garraioa, etxebizitza, bide publikoak eta etxeen kontsumoa oso handia da.

Energia-kontsumoa herrialde baten garapen-mailaren adierazleetako bat da.

Zerbitzu Motak

Zerbitzuak publikoak edo pribatuak izan daitezke.

• Publikoak: Estatuak ematen ditu. Zerbitzu publikoak estatuaren esku daude. Herrialdearen segurtasunarekin lotutakoak (polizia, armada...) eta osasun- eta hezkuntza-zerbitzuak, besteak beste. Zerbitzu horiek herritarren zergetatik ordaintzen dira.
• Pribatuak: Partikularrek ematen dituzte, dirua lortzeko. Pertsonentzat edo enpresentzat izan daitezke. Helburua kontuan hartuta, jarduerak sektoreka sailkatzen dira: merkataritza-zerbitzuak, finantza-zerbitzuak, garraio-zerbitzuak, gizarte-zerbitzuak eta zerbitzu pertsonalak.

Zerbitzu tradizionalak eta zerbitzu aurreratuak bereizten ditugu. Azken horiek teknologia berriekin lotutakoak dira. Zerbitzu horiek ematen dituzten pertsonek prestakuntza-maila altua behar dute.

Garraioa: Funtzioak eta Motak

Garraioaren Funtzioak

Garraioak hiru funtzio betetzen ditu:

• Ekonomia-funtzioa: Produktuak trukatu eta biztanleak lekuz aldatu daitezke. Industriari, eraikuntzari, merkataritzari eta turismoari laguntza ematen die.
• Politika-funtzioa: Eskualdeen eta eremuen integrazioa errazten du.
• Gizarte-funtzioa: Kulturak ezagutzeko eta giza harremanak egiteko aukera ematen du.

Lehorreko Garraioak

• Errepideko garraioa: Gehien erabiltzen da bide laburrak egiteko (baita salgaiak leku batetik bestera garraiatzeko ere). Hala ere, istripu gehienak bertan gertatzen dira, eta trafiko-pilaketak eta kutsadura sortzen ditu.
• Trenbide bidezko garraioa: Pertsonak eta bolumen (pisua) handiko salgaiak garraiatzeko erabiltzen da.

Lehorreko garraioak alde handiak ditu mundu mailan. Asian eta Afrikan, trenbide-sarea oso urria da (herrialde pobreetan), eta herrialde aberatsetan, berriz, errepide- eta trenbide-sare zabalak daude.