O Autoconcepto Académico, a Autoestima e os Eus Posibles no Contexto Escolar

Autoconcepto Académico, Autoestima e Eus Posibles

A representación que a persoa ten do seu autoconcepto é, na actualidade, unha noción pluridimensional que engloba representacións sobre distintos aspectos da persoa (aparencia e habilidades físicas, capacidades e características psicolóxicas diversas, capacidades de relación interpersoal e social, características morais...). O autoconcepto académico refírese á representación que o alumno ten de si mesmo como aprendiz, como persoa dotada de determinadas características ou habilidades para afrontar a aprendizaxe nun contexto instrucional.

Atopámonos afectivamente implicados nesa percepción. A isto chamámoslle autoestima: a avaliación afectiva que levamos a cabo do noso autoconcepto nos seus diferentes compoñentes, como se valora e se sente a persoa en relación ás características que se autoatribúe.

Pero algúns autores propoñen considerar a perspectiva que a persoa ten de si mesma no futuro, é dicir, a noción de eus posibles. Segundo Markus e Nurius, existe unha variedade de eus posibles:

• O que espera ser.
• O que non quere chegar a ser.
• O que cre que debería ser.
• O que desexaría ser.
• O que teme chegar a ser.

Os eus posibles orientan o comportamento da persoa na medida en que existen eus posibles que desexa acadar e outros que trata de evitar. Constitúen marcos de referencia nos que a persoa avalía e interpreta o seu autoconcepto e conduta actual, tendo un impacto probable na autoestima. A valoración que un alumno fai das características que se autoatribúe nun momento dado probablemente cambiará segundo os eus posibles que este alumno manexe.

A inclusión da noción de eus posibles xunto ao autoconcepto e á autoestima completa o conxunto de elementos que configuran o sistema do eu. Este sistema créase e evoluciona ao longo da vida, e na súa construción inflúen especialmente:

• A súa historia persoal de éxitos ou fracasos.
• A súa relación con outras persoas.
• O nivel de aceptación e soporte emocional que esas persoas lle proporcionan, sobre todo, os outros significativos (pais, amigos, profesores...).

Na medida en que este sistema organiza as interpretacións persoais sobre a propia experiencia e dirixe o comportamento da persoa, parece lóxico supoñer que ten unha incidencia notable na conduta dos alumnos e profesores e no desenvolvemento dos procesos educativos escolares.

Prácticas Escolares que Reducen a Autoestima

A institución escolar é, despois da familia, o factor máis importante na xénese da autoestima. Podemos sinalar algunhas prácticas que a reducen:

• Utilización da comparación e a competitividade: Usalas para motivar condutas desexables pode ser problemático. A competitividade é enorme nos nenos, pero este tipo de motivación establece comparacións cos demais e crea situacións nas que só uns poucos nenos “gañan”. Será moito mellor tratar de comparar, nun mesmo neno, feitos actuais cos pasados, para que sempre saia gañando.
• A axuda excesiva e a sobreprotección: É mellor esperar e deixar que os nenos fagan sós as cousas, xa que isto lles dá ocasión de experimentar o triunfo que supón ser capaces de facer as cousas sós e rematalas.
• Xulgar aos nenos/as na súa presenza: O neno vaise formando un xuízo sobre si mesmo de acordo co que os demais din del. Os ataques verbais son destrutivos para a autoestima.
• Comentarios negativos indirectos: Este tipo de comentarios adoitan ferir moito, son corrosivos para os sentimentos do neno e, polo tanto, reforzan unha autoestima negativa.

Condutas Escolares que Favorecen a Autoestima

Segundo Hendrick e Torres, existen multitude de formas na práctica docente para favorecer a autoestima:

• Unha mirada positiva e incondicional: Segundo Rogers, é a forma máis efectiva de axudarlle a un alumno a construír os elementos básicos da autoestima, pero é a menos utilizada polos mestres e profesores. A actitude de aceptación, transmitida pola mirada, comunícalle ao alumno a idea de que o mestre confía nel e, polo tanto, séntese importante. Os mestres poden axudar aos alumnos procedentes de minorías sociais, valorándoos e poñéndoos como modelos para influír nas actitudes dos outros e das súas familias.
• Loanza e recoñecemento honesto: Para que a loanza sexa efectiva, debe estar referida a unha realización moi específica do alumno e basearse nunha boa execución da tarefa. Quizais o máis efectivo sexa estimular ao alumno recoñecendo o que está facendo. Tamén teñen que aprender que por fallar en algo non se acaba o mundo.
• Respecto: Unha forma básica é aceptar as decisións do alumno cando se lle ofreceu unha elección válida. Tamén cando o profesor lle pide a opinión e escoita as súas respostas con atención. É fundamental evitar humillalo en calquera situación, pero especialmente diante dos outros. Explicar a razón de cada regra ou norma é importante. Os alumnos son moi conscientes do que o mestre/profesor pensa da súa familia (evitar comentarios negativos).
• Mensaxes adecuadas: Proporcionar mensaxes apropiadas antes, durante e despois da realización dunha tarefa.
• Avaliación con criterios positivos: Avaliar o alumno comparándoo consigo mesmo.

Indicadores de Posibles Desaxustes Emocionais

Segundo Hendrick, cando o alumno chega por primeira vez á escola, o mestre pode valorar se manifesta condutas susceptibles de ser consideradas indicativas de posible desaxuste emocional:

• Se non exercita a súa iniciativa e autonomía.
• Se non aprende pronto a separarse da familia e a empezar a relacionarse cos demais na escola.
• Se non aprende a adaptarse ás rutinas escolares.
• Se non se integra ben no xogo (os nenos con trastornos emocionais de certo nivel non poden xogar dunha forma satisfactoria).
• Se non é capaz de manter unha certa concentración (as causas máis comúns son a ansiedade e a tensión).
• Se presenta trazos acentuados de introversión ou agresividade.
• Se non expresa e manexa os seus sentimentos.

Se o mestre comproba que o alumno presenta un número importante destas condutas, pódese tratar dun neno con déficits emotivos de certo grao que necesita axuda. Nestes casos, é conveniente solicitar a axuda dun especialista.