Atención e Memoria: Claves dos Procesos Cognitivos Humanos

A atención é un determinante interno da conduta, un «modo» de conduta ata certo punto observable, xa que constitúe un tipo de actividade do organismo.

A súa comprensión require, en primeiro lugar, considerar dous campos fundamentais:

• Interno: No proceso de atención existen uns determinados niveis de activación orgánica.
• Externo: Existe unha función estimuladora do medio.

Desta forma, a atención ofrece dous aspectos, ambos condicionados, á vez, polo organismo e polo medio:

• Intensidade: A atención dependerá do estado do organismo e do grao de atracción dos estímulos.
• Selectividade: A atención tamén é selectiva. Céntrase máis nuns estímulos que noutros, dependendo tamén dos determinantes internos do organismo e da capacidade de atracción dos estímulos.

A Atención: Conceptos Fundamentais e Determinantes

Os Niveis de Activación Atencional

Para que o organismo chegue a atender é necesario, ante todo, que estea activado; esta activación é liberación de enerxía como preparación para a conduta externa.

O nivel de activación mínimo sería o sono. O organismo, en estado de sono, atópase nunha grande relaxación e a súa actividade somática, moi reducida. Mentres o organismo dorme, recibe estímulos. Porén, só reacciona cando estes teñen unhas características especiais:

• Intensidade (ruído violento)
• Novidade (cambio do medio: frío-calor)
• Significación (se escoita o choro dun neno, non outros ruídos)

Do nivel de activación mínima (durmir) pásase ao estado de vixilia. Nos primeiros momentos fálase de vixilia difusa e, posteriormente, dunha vixilia atenta; nela o suxeito ponse en relación co seu medio e o organismo entra no estado de atención propiamente dito.

Parámetros Atencionais Esenciais

A atención é susceptible de ser analizada en virtude de tres parámetros básicos: amplitude, límites e selectividade:

• A amplitude: Refírese ao número de elementos aos que se pode atender ao mesmo tempo. Comprobouse que, aínda existindo un foco atencional, se nos movemos nun campo relativamente homoxéneo de obxectos podemos atender a varias cousas á vez e, cunha especialización, a atención incluso pode ser ampliada.
• Os límites: Refírense á posibilidade de considerar simultaneamente distintas secuencias de estímulo. Aquí referímonos a diversos tipos de estímulos por distintas vías sensoriais.
• Selectividade: As mensaxes chégannos en dúas fases:
  1. Na primeira, o individuo pode manexar varias mensaxes ao mesmo tempo (exemplo: unha voz – procedencia espacial, sexo do emisor, as características – se se trata de elementos físicos).
  2. Na segunda, só se pode tratar cunha mensaxe. Aquí se analiza o contido verbal. Parece que o suxeito só pode codificar información dunha mensaxe.

Determinantes da Atención: Factores Externos e Internos

Os determinantes atencionais clasifícanse en:

Determinantes ou Factores Externos

• Modificacións no medio: En termos xerais podemos dicir que os cambios no noso arredor adoitan captar a nosa atención (ruídos fortes, silencios repentinos).
• O movemento: Os obxectos móbiles captan máis a atención que os estáticos, en xeral. Pero, como no caso anterior, depende do contexto (se moitos elementos se moven e un, non, este captará máis a atención).
• O tamaño: Xeralmente, tamén, os obxectos grandes atraen máis a atención que os reducidos; pero tamén hai que ter en conta o contexto.
• A repetición: A repetición de estímulos adoita captar a atención (ex. anuncios publicitarios); non obstante, este efecto deixa de producirse a determinados niveis porque a habituación é unha clara inimiga da atención.
• A novidade: Para captar a nosa atención é necesario algo distinto e, tamén, algo interesante.

Determinantes ou Factores Internos

• A motivación: Actúa como motor efectivo da atención. Os motivos «móvennos» a obrar dunha determinada forma (a fame moveranos a centrar a nosa atención nos anuncios de alimentos, en cheiros a comida...). A motivación tamén pode entenderse nun sentido máis amplo e/ou máis abstracto:
  • Motivación intelectual: Curiosidade, desexo de saber…
  • Motivos relacionados con factores emocionais e sociais: Os nosos valores e intereses condicionarán que atendamos máis a unhas persoas que a outras, a un contido que nos transmiten que a outro...
  Aquí poderiamos situar a xerarquía das necesidades de Maslow. Para Maslow son as necesidades do ser humano as que activan, dirixen e manteñen o comportamento. As necesidades que teñen que satisfacerse primeiro son as fisiolóxicas, de seguridade, de pertenza e de amor, de aceptación e de estima (necesidades por deficiencia). As necesidades de saber e comprender, estéticas e de autorrealización (necesidades de crecemento ou necesidades do ser), entrarán en xogo unha vez satisfeitas as necesidades por deficiencia.

As aplicacións educativas da teoría das necesidades están relacionadas coa importancia de que os nenos teñan satisfeitas e aseguradas as necesidades básicas que, ademais das fisiolóxicas, inclúen as psicolóxicas de non sentirse ameazado, libre de perigo, ansioso, humillado, sen confianza en si mesmo, sen experimentar éxitos, non sentirse aceptado, con dificultades para manter relacións con outros gratificantes e enriquecedoras; en suma, con moitas dificultades para construír unha autoestima positiva.

A Memoria: Adquisición, Retención e Recuperación

Fases do Proceso Mnemónico

• Adquisición: Para recordar algo antes temos que adquirir ese algo. Os nosos sentidos teñen que ter captado información sobre o tema para contestar correctamente. Tivo que quedar unha certa pegada no noso Sistema Nervioso Central; a esa pegada denomínaselle «trazo de memoria».
• Retención: Ese trazo de memoria sería como unha maneira de almacenamento da información que permite retela para usala posteriormente.
• Recuperación: A recuperación permítenos discriminar, de entre os diferentes trazos de memoria, aqueles que son pertinentes para o que queremos recordar. A información adquirida pode ser recuperada de dúas maneiras:
  • Recordo: Que nos permite responder a preguntas como: «Como se chama a túa nai?». Un exame de preguntas longas sería outro exemplo de recordo.
  • Recoñecemento: «Cal cousa é túa?». Un exame tipo test sería outro exemplo de recoñecemento.

Modelos da Memoria: O Sistema Multi-Almacén

Os Distintos Almacéns da Memoria

Existen diferentes modelos de explicación da memoria humana. Uns considerárono como un sistema multialmacén, mentres outros cren que estamos falando de diferentes niveis de profundidade no procesamento da información, non de diferentes almacéns.

O modelo de Atkinson formula a existencia de tres tipos de almacén de memoria:

• A memoria sensorial (MS): Vincúlase á primeira impresión da información. A memoria resulta fugaz, dura aprox. medio segundo, e aínda que pasan polos nosos sentidos enormes cantidades de información, tan só nos acordamos dunha ínfima parte. A MS existe para todas as modalidades sensoriais, aínda que a maior atención nas investigacións prestóuselle á: icónica ou relacionada coa información visual e ecoica ou relacionada coa información auditiva.
• A memoria a curto prazo (MCP) e a memoria a longo prazo (MLP): Acordámonos de cousas que ocorreron máis aló da duración dos rexistros temporais. Isto suxírenos a existencia dun rexistro adicional de memoria, que denominariamos:
  • MCP: Duración arredor dun minuto.
  • MLP: A información permanece durante longos períodos de tempo, incluso durante toda a vida.
  Esta diferenciación entre o curto e longo prazo é o que se vén chamando teoría dúplex da memoria, e facilita un marco de referencia para a súa comprensión.