Antzinako Erromako Ikuskizunak eta Eraikin Esanguratsuak

Antzokia

Lehenbiziko antzokiak Grezian sortu ziren. Erromatarrek kolonia grekoen bitartez ezagutu zituzten antzezpenak eta, denbora pasa ahala, bereganatu zituzten.

Eraikuntza

Hasieran zerupean egiten ziren; gero, egurrezko antzokiak eraiki zituzten. Egitura erdizirkularrekoak ziren eta honako ezaugarriak zituzten:

• Eraikuntza-teknika: Sarritan, hormigoizko galeria gangadunen gainean eraikitzen ziren.
• Orkestra (Orchestra): Erdizirkularra. Erromatar antzokietan, aktoreek ez zuten hemen jarduten, senatari eta magistratuentzako eserlekuak baizik kokatzen ziren.
• Cavea: Orkestra inguratzen zuten harmailen multzoa, non ikusleak esertzen ziren. Barruko eskaileretatik eta vomitorio izeneko sarrera-irteeretatik sartzen zen bertara.
• Scaena: Agertokia, non antzezpena egiten zen.
• Proscaenium: Agertokiaren aurrealdean zegoen plataforma goratua, non aktoreek antzezten baitzuten.
• Poscaenium: Agertokiaren atzealdeko eraikina, aktoreen gelak (aldagelak) eta zerbitzu-guneak biltzen zituena.
• Hyposcaenium: Agertokiaren azpiko espazioa, makineria, tramoiak eta biltegirako erabiltzen zena.
• Frons scaenae: Poscaenium-aren aurrealdeko fatxada monumentala, zutabe, nitxo eta estatuez aberaski apaindua. Akustika hobetzen laguntzen zuen eta ikusleei atze-oihal ikusgarria eskaintzen zien.

Antzokiak eraikuntza irekiak ziren; eguzkiak edo euriak gogor jotzen zuenean, oihal handi batekin (velarium) estaltzen ahal ziren. Harmailategia (cavea) hiru mailatan banatzen zen, gizarte-klasearen arabera: ima cavea (behekoa, senatari eta pertsonaia garrantzitsuentzat), media cavea (erdikoa, plebe aberatsarentzat edo zaldunentzat) eta summa cavea (goikoa, jende arruntarentzat eta emakumeentzat).

Antzezlan Motak

Sarrera, oro har, doakoa izaten zen, eta antzezlan mota hauek eskaintzen ziren:

• Fabula palliata: Greziar jatorriko komedia, greziar jantziekin (pallium).
• Fabula togata: Erromatar giroko komedia, erromatar jantziekin (toga).
• Fabula Atellana: Jatorri oskoko herri-fartsak, pertsonaia finkoekin (Bucco, Maccus...) eta egoera komikoekin (engainuak, adar-jotzeak...).
• Tragoedia: Argumentu grekoko tragedia, sarritan greziar autoreen egokitzapenak.
• Fabula praetexta: Argumentu erromatarra zuen tragedia, gai historiko edo mitologiko nazionalekin.
• Mimus: Gai arrunteko antzezlan labur eta arina, askotan lizuna, dantza eta musikarekin. Aktoreek ez zuten maskararik erabiltzen eta emakumeek ere parte har zezaketen.
• Pantomimus: Aktore bakar batek, musikaz lagunduta eta maskara ezberdinak erabiliz, istorio mitologikoak antzezten zituen mimika eta dantzaren bidez.

Zirkua

Zaldi eta gurdi lasterketak (ludi circenses) erromatarren ikuskizun gustukoenetakoak eta jendetsuenak ziren. Hauek antolatzeko zirkua sortu zuten, lasterketa-pista luzanga.

Egitura eta Lasterketak

Oinplanta errektangularreko eraikin luze-luzea zen; mutur bat zirkuluerdi formakoa (han kokatzen ziren carceres edo irteera-postuak) eta bestea ia zuzena. Hareatokia (arena) spina izeneko erdiko hesi altxatu batek luzetara banatzen zuen. Hesi hau obeliskoz, estatuez, tenplu txikiz eta garaipen-monumentuz apainduta egoten zen. Gurdiek spina-ren inguruan zazpi bira eman behar zituzten. Birak kontatzeko, normalean spina-ren muturretan kokatutako markagailuak erabiltzen ziren: zazpi arrautza handi (ova) edo zazpi izurde-irudi (delphines), bira bakoitzean bat kenduz edo jaitsiz.

Gurdiek normalean bi zaldi (bigae) edo lau zaldi (quadrigae) eramaten zituzten, baina baita gehiago ere (sei, zortzi edo hamar zaldiko gurdiak).

Taldeak eta Apustuak

Gurdi bakoitza fakzio (factio) edo talde batekoa zen, jabe aberatsek finantzatua. Lau fakzio nagusi zeuden, kolore banarekin identifikatuak: Zuria (albata), Gorria (russata), Berdea (prasina) eta Urdina (veneta). Geroago, Inperioaren garaian, beste bi gehitu ziren: Purpura eta Urrea. Gurdien gidariek (aurigae edo agitatores) oso trebeak eta ausartak izan behar zuten, eta batzuk oso ospetsu eta aberats bihurtu ziren. Diru kopuru handiak jokatzen ziren apustuetan.

Erroman hainbat zirku egon ziren; ospetsuenak Circus Maximus (handiena eta zaharrena, 250.000 ikusleentzako tokia zuena), Gaioren eta Neronen Zirkua (Vatikano muinoan) eta Maxentzioren Zirkua (Via Appian) izan ziren.

Anfiteatroa

Anfiteatroa erromatar hiri gehienetan aurki zitekeen eraikin monumentala zen, ikuskizun odoltsuetarako bereziki diseinatua. Guztien artean, Erromako Koliseoa (jatorriz Anfiteatro Flaviarra deitua) da ezagunena eta ikusgarriena.

Ikuskizun Nagusiak

Hiru ikuskizun mota nagusi antolatzen ziren bertan:

• Gladiadoreen borrokak (munera).
• Itsas guduak (naumachiae), anfiteatroko harea urez betetzen zenean.
• Basapiztien ehizaldiak eta borrokak (venationes).

Egitura

Barruti eliptikoa zuen, harmailaz (cavea) erabat inguratua. Harmailak harearengandik (arena) podium altu batez (podium, lau metro ingurukoa) babestuta zeuden. Oro har, hiru mailatan (maeniana) edo gehiagotan antolatzen ziren, ikusleen gizarte-mailaren arabera zorrotz sailkatuak. Lau solairuko kanpo-fatxada izan ohi zuen, arku eta zutabeekin, eta barrualdean eskailera eta korridore sistema konplexu bat (vomitoria) zegoen, jendea azkar sartu eta ateratzeko. Harearen azpian lurpeko galeria eta zerbitzu-gune konplexu bat zegoen (hypogeum): gladiadoreentzako gelak, animalientzako kaiolak eta igogailuak, tresneria gordetzeko biltegiak, eta baita hildakoak edo zaurituak diskrezioz ateratzeko pasabideak ere.

Gladiadoreen Borrokak

Jarraitzaile andana zuten, eta jendearen artean oso estimatuak zirenez, enperadoreek eta goi-mailako politikoek maiz antolatzen zituzten, beren ospea handitzeko eta herritarren aldekotasuna lortzeko.

Gladiadoreen Jatorria

Gladiadoreak, oro har, hiru jatorri nagusitakoak izan zitezkeen:

• Heriotzara kondenatutako gaizkileak (noxii).
• Gerrako presoak edo jabeek gladiadore-eskoletara (ludi) saldutako esklaboak.
• Gizon libreak (auctorati), zorrek, ospe-goseak edo abentura-nahiak bultzatuta kontratua sinatzen zutenak.

Borroken Garapena

Borrokak (munera), normalean, arratsaldean izaten ziren. Hasieran, gladiadoreen desfile handi bat (pompa) egiten zen anfiteatroan zehar. Ondoren, armak ikuskatu eta bikoteak edo taldeak aurkezten ziren. Ikusleek sutsu animatzen zituzten beren gustuko borrokalariak. Borrokalari bat zaurituta edo agortuta lurrera erortzen zenean, edo amore ematen zuenean, ezkerreko eskuko hatz erakuslea altxatuz barkamena eska zieaiokeen ikuskizunaren antolatzaileari (editor). Honek, jendearen erreakzioa (pollice verso: tradizioz, behatza gora bizirik uzteko, behera edo barrurantz hiltzeko seinalea zela esan ohi da, nahiz eta interpretazio eztabaidatua izan) kontuan hartuta, gladiadorearen patua erabakitzen zuen. Irabazleak, orduan, agindua betetzen zuen.

Venationes (Pizti-Ehizaldiak)

Normalean goizean edo eguerdian izaten ziren, gladiadoreen borroken aurretik edo tarteetan. Modalitate ezberdinak zeuden:

• Piztia exotikoen (elefanteak, lehoiak, tigreak, hartzak...) erakusketa eta desfilea.
• Ehiztari trebeek (venatores eta bestiarii) piztiak harrapatu edo hiltzen zituzten, edo piztiak elkarren aurka borrokatzen ziren.

Naumachiae (Itsas Gudak)

Batzuetan, anfiteatroko harea urez bete (edo horretarako espresuki eraikitako urmael handietan), eta itsas gudu historiko ospetsuak antzezten ziren, benetako itsasontziekin eta ehunka edo milaka parte-hartzailerekin.

Kondenatuen Exekuzioa (Damnatio ad Bestias)

Anfiteatroetan heriotza-zigorrak ere publikoki gauzatzen ziren, askotan modu krudel eta ikusgarrian. Ohikoenetako bat damnatio ad bestias zen, non kondenatuak (askotan kristauak edo gerrako presoak) piztia basatien aurrean babesgabe uzten ziren, hauek hil eta txikitzeko. Exekuzio hauek normalean goizean goiz egiten ziren, ikuskizun nagusien aurretik, edo eguerdiko tartean, ikusle gutxiago zegoenean eta sarrera merkeagoa zenean.