Antzinako Erregimenetik Lehen Mundu Gerrara: Historia Gakoak

Antzinako Erregimena

Antzinako Erregimena XVI., XVII. eta XVIII. mendeetan Europan indarrean egon zen sistema politiko, sozial eta ekonomikoa izan zen.

Estamentutan banatutako gizartea, nekazaritzan oinarritutako ekonomia eta monarkia absolutua ziren haren ezaugarri nagusiak.

Gizartea

Aro Modernoaren amaieran, merkataritzaren garapenari esker, burges batzuek aberastasun handiak lortu zituzten; hala ere, estamentuzko gizartea zela eta, botere politikoa eskuratzea ezinezkoa zitzaien.

Pribilegiatuak

• Noblezia eta Kleroa:
• Ez zuten zergarik ordaintzen.
• Lurren jabe nagusiak ziren.
• Goi-kargu politikoak eta militarrak betetzen zituzten.

Ez-pribilegiatuak

• Nekazariak, Burgesia, Artisauak eta Hiriko Herri Xehea:
• Zergak ordaintzen zituzten.
• Lan egiten zuten gizartearen ondasunak sortzeko.

Politika

Bi gobernu mota nagusi zeuden:

• Monarkia Absolutua: Antzinako Erregimenean, absolutismoa zen Europan sistema politikorik hedatuena. Erregeak bere esku zituen botere guztiak (legegilea, betearazlea eta judiziala).
• Parlamentarismoa: Ingalaterran eta Probintzia Batuetan (gaur egungo Herbehereak) garatu zen. Sistema honetan, botereak banatuta zeuden: erregeak edo estatuburuak botere betearazlea zuen, eta Parlamentuak legegilea, zergak onartzeko eta erregearen boterea kontrolatzeko eskumena zuena.

Ekonomia

Jarduera ekonomikorik garrantzitsuena nekazaritza zen.

Lurrak, gehienbat, nobleziaren eta kleroaren eskuetan zeuden. Iraupeneko nekazaritza zen nagusi, eta ekoizpena oso txikia zen, tresnak eta teknikak oso atzeratuta zeudelako. Horren ondorioz, ia ez zegoen soberakinik merkaturatzeko, eta maiz goseteak gertatzen ziren.

Eskulangintza

Eskulangileak gremioetan antolatuta zeuden. Gremioak lanbide bereko artisauen elkarteak ziren, ekoizpena, kalitatea eta prezioak arautzen zituztenak.

Merkataritza

Kanpo-merkataritza hedatzen hasi zen. Konpainia pribilegiatuek kontrolatzen zuten, eta Hiruko Merkataritza garatu zen (hasieran balio gutxikotzat jotzen ziren produktuekin):

Europa ---1---> Afrika (manufakturak, armak, alkohola)
Afrika ---2---> Amerika (esklaboak)
Amerika ---3---> Europa (lehengaiak: kotoia, azukrea, tabakoa)

Ilustrazioa

XVIII. mendean, Antzinako Erregimenaren printzipioak zalantzan jarri zituen korronte intelektual eta kulturala izan zen Ilustrazioa.

Ezaugarriak

• Arrazoiaren gailentasuna: Arrazoia bizitzaren alor guztietara zabaldu behar zela zioten. Tradizioari, autoritateari eta dogma erlijiosoei lotuta zegoen eta arrazoiarekin bat ez zetorren guztia kritikatzen zuten: nobleziaren eta kleroaren pribilegioak, gremioen araudi zurrunak eta absolutismoa.
• Gizakiaren erdigunea (humanismoa): Gizakia Ilustrazioaren teorien erdigunean kokatu zuten; pertsonek berezko eskubide naturalak (bizitza, askatasuna, jabetza, zoriontasuna bilatzea, berdintasuna legearen aurrean) zituztela defendatzen zuten.
• Ezagutzarenganako eta hezkuntzarenganako fedea: Gizakia, arrazoimena erabiliz, ezagutzaren jabe egin zitekeela eta hori aurrerapenaren eta zoriontasunaren oinarria zela uste zuten. Ilustrazioak garrantzi handia eman zion hezkuntzari eta zientziaren aurrerapenari.
• Tolerantzia: Ilustratuen arabera, tolerantziak (erlijio-, iritzi- eta adierazpen-askatasuna) izan behar zuen bizikidetzaren oinarria.

Pentsalari Nagusiak

• Montesquieu: Estatuaren botere-banaketa defendatu zuen (legegilea, betearazlea eta judiziala), bakoitza organo desberdin baten esku egon behar zela argudiatuz (Legeen espiritua, 1748).
• Voltaire: Adierazpen-askatasunaren eta tolerantzia erlijiosoaren defendatzaile sutsua izan zen. Eskubide naturalak errespetatuko zituen monarkia sendo baten aldekoa zen (Kandido edo baikortasuna, 1759; Tolerantziari buruzko tratatua, 1763).
• Rousseau: Pertsonen arteko berdintasuna eta askatasuna defendatu zituen. Subiranotasun nazionalaren ideia proposatu zuen, boterea herriarengan datzala esanez (Emilio, edo Hezkuntzari buruz, 1762; Gizarte-hitzarmena, 1762).

Gobernu Mota: Despotismo Ilustratua

Europako hainbat monarka absolutuk Ilustrazioaren ideia batzuk (administrazioaren arrazionalizazioa, hezkuntzaren sustapena, ekonomiaren garapena) oinarri hartuta sortutako sistema politikoa izan zen XVIII. mendean. Lematzat "Dena herriarentzat, baina herria gabe" zuten.

Kolonialismoa eta Nazioarteko Harremanak (XIX. mendea - XX. mende hasiera)

Kolonialismoaren Definizioa

Kolonialismoa XIX. mendean zehar eta XX. mendearen hasieran garatutako lurralde-hedapen prozesu politiko eta ekonomikoa da. Honen bidez, Europako potentzia industrialek, Estatu Batuek eta Japoniak, ia Afrika eta Asia osoaren eta Ozeaniako uharte gehienen kontrol politiko eta ekonomikoa eskuratu zuten.

Kolonizazio Motak

Koloniak

Potentzia kolonizatzailearen subiranotasunaren menpe zeuden lurraldeak ziren, eta hark zuzenean administratzen zituen. Kolonizatutako herrialdeek erabateko subiranotasuna galtzen zuten. Adibidez, Kongoko Estatu Burujabea (Belgikaren menpekoa).

Protektoratuak

Metropoliak kanpo-politika eta lurralde kolonizatuaren aberastasunen ustiapena kontrolatzen zituen, baina tokiko agintariek barne-politikan nolabaiteko autonomia mantentzen zuten. Adibidez, Erresuma Batuak Egipton edo Frantziak eta Espainiak Marokon ezarritako protektoratuak.

Kontzesioak

Herrialde independente batek (askotan presiopean) beste potentzia bati lurralde jakin batzuetan (portuetan, adibidez) merkataritza-abantailak ustiatzeko ematen zion baimena. Adibidez, Txinako zenbait portu europar potentzien esku.

Balkanetako Gatazka

Otomandar Inperioa gainbehera zihoan ("Europako gizon gaixoa"), eta Austria-Hungariako Inperioak nahiz Errusiak egoera hori aprobetxatu nahi zuten Balkanetan euren eragina handitzeko. Aldi berean, Balkanetako herriek (serbiarrak, bulgariarrak, greziarrak, etab.) independentzia edo autonomia handiagoa lortu nahi zuten.

1908-1913 artean, hiru gerra izan ziren Balkanetan. Austria-Hungariako Inperioak Bosnia-Herzegovina anexionatu zuen 1908an, tentsioak areagotuz, batez ere Serbiarekin, zeinak Bosnia bereganatu nahi baitzuen.

1914ko ekainaren 28an, Austria-Hungariako Inperioaren oinordekoa, Franz Ferdinand artxidukea, eta bere emaztea hil zituzten Sarajevon (Bosnia). Hiltzailea serbiar nazionalismoaren aldeko bosniar gazte bat izan zen, Gavrilo Princip. Austriak ultimatum bat bidali zion Serbiari, eta, Serbiak baldintza guztiak erabat onartu ez zituenez, gerra deklaratu zion. Aliantza-sistemak aktibatu ziren, eta Lehen Mundu Gerra hasi zen.

Europako Aldaketak eta Aliantza Sistemak (XIX. mendea)

Mugen Aldaketak (1815-1870)

1815 eta 1870 urteen artean Europako mugetan aldaketa handiak egon ziren, batez ere nazionalismoaren eta liberalismoaren eraginez.

Errusia, Frantzia eta Britainia Handiaren mugak nahiko egonkor mantendu ziren. Aldiz, Prusia Alemaniaren bateratzearen motorra bihurtu zen (Alemaniar Inperioa, 1871), eta Austriar Inperioa Austria-Hungariako Inperio bihurtu zen 1867an (Konpromiso Austro-Hungariarra).

Potentzien Arteko Lehiak

Mugen aldaketen ondorioz eta kolonialismoa zela eta, potentzia europarren arteko lehiak eta gatazkak sortu ziren:

• Frantziak gatazka zuen Alemania sortu berriarekin Alsazia eta Lorrena lurraldeengatik (1871n Alemaniak anexionatuak Frantzia-Prusia Gerraren ostean).
• Britainia Handiak eta Alemaniak lehia zuten itsas-nagusitasunagatik eta hedapen kolonialagatik, batez ere Afrikan.
• Errusiak eta Austria-Hungariako Inperioak talka egiten zuten Balkanetan eragina izateko.

Bismarcken Sistemak (1871-1890)

Otto von Bismarck kantziler alemaniarrak sortutako aliantza-sarea izan zen. Helburu nagusiak Alemaniaren nagusitasuna Europan finkatzea eta, batez ere, Frantzia diplomatikoki isolatzea ziren, Alsazia eta Lorrenaren galeraren ondoriozko mendekua saihesteko.

Aliantza nagusiak hauek izan ziren:

• Hiru Enperadoreen Liga (1873, berretsia 1881ean): Alemania, Austria-Hungaria eta Errusia biltzen zituen.
• Aliantza Bikoitza (1879): Alemania eta Austria-Hungariaren arteko aliantza militarra.
• Aliantza Hirukoitza (1882): Alemania, Austria-Hungaria eta Italia bildu zituen (nahiz eta Italiaren konpromisoa zalantzazkoa izan).

Lehen Mundu Gerrarantz: Bake Armatua eta Aliantzak (1890-1914)

Bake Armatua (1890-1914) nazioarteko harremanen aro bat izan zen, non potentziek armamentu-lasterketa batean sartu eta aliantza militarrak eratu baitzituzten, gerra handi baten atarian. Bismarcken dimisioaren ondoren (1890), haren aliantza-sistemak desegin eta aliantza-bloke berriak sortu ziren.

Europako potentziak bi bloke militar nagusitan bildu ziren:

• Aliantza Hirukoitza: Alemania, Austria-Hungariako Inperioa eta Italia (nahiz eta Italiak azkenean Aliatuen alde egin zuen 1915ean).
• Entente Hirukoitza: Frantzia, Errusia eta Erresuma Batua.

Bi bando nagusi hauek Lehen Mundu Gerran aurrez aurre izango ziren.

Lehen Mundu Gerra (1914-1918)

Zergatiak

Urruneko Zergatiak

• Ekonomikoak: 1873ko krisi ekonomikoak protekzionismora eta lehia ekonomikora bultzatu zituen estatuak. Potentzia industrialen arteko lehia merkatuak eta lehengaiak lortzeko.
• Kolonialak: Potentzia europarren arteko lehia inperialista Afrika eta Asiako lurraldeak kontrolatzeko, tentsio eta gatazka ugari sortuz.
• Politiko-militarrak eta nazionalistak: Europako potentzien arteko tentsio nazionalistak eta lurralde-gatazkak (Frantzia-Alemania Alsazia eta Lorrenagatik; Errusia-Austria-Hungaria Balkanetan; Alemania-Erresuma Batua itsas-lehia). Armamentu-lasterketa eta aliantza-sistema zurrunak.

Hurbileko Zergatia (Txinparta)

• Balkanetako gatazkak eta, bereziki, Sarajevoko atentatua (1914ko ekainaren 28a), non Franz Ferdinand Austriako artxidukea hil baitzuten.

Kronologia

Gerra 1914ko uztailaren 28an hasi zen eta 1918ko azaroaren 11n amaitu zen armistizioarekin. Bake-itunak (nagusiki Versaillesko Ituna, 1919an) ondoren sinatu ziren.

Herrialde Parte-hartzaileak

Bi alde nagusi egon ziren:

Inperio Zentralak

• Alemania
• Austria-Hungariako Inperioa
• Otomandar Inperioa
• Bulgaria (1915etik aurrera)

Aliatuak

• Frantzia
• Errusia (1917ko urrira arte)
• Erresuma Batua (eta bere Inperioa: Kanada, Australia, Zeelanda Berria, India, etab.)
• Serbia
• Belgika
• Japonia
• Italia (1915etik aurrera)
• Portugal (1916tik aurrera)
• Errumania (1916tik aurrera)
• Estatu Batuak (1917tik aurrera)
• Grezia (1917tik aurrera)
• Beste hainbat herrialde txikiago.

Herrialde Neutral Nagusiak

• Espainia
• Suitza
• Herbehereak
• Danimarka
• Norbegia
• Suedia

Gerraren Etapak

• Mugimenduen Gerra (1914): Alemaniarren eraso azkarra mendebaldean (Schlieffen Plana), Marneko guduan gelditua. Ekialdean, Tannenberg eta Masuriar aintziretako guduak, errusiarren aurrerapena geldiaraziz.
• Posizio Gerra edo Lubaki Gerra (1915-1917): Fronteak egonkortu eta milaka kilometroko lubaki-sareak eraiki ziren, batez ere Mendebaldeko Frontean. Higadura-gerra izan zen, gudu izugarri odoltsuekin (Verdun, Somme, Passchendaele) eta emaitza militar eskasarekin. Teknologia berriak erabili ziren (gas toxikoak, tankeak, hegazkinak).
• 1917ko Krisia eta Gerraren Mundu Zabalera Heltzea: Urte erabakigarria izan zen. Errusiar Iraultzak (otsailekoa eta urrikoa) Errusia gerratik ateratzea ekarri zuen (Brest-Litovskeko Ituna, 1918ko martxoan). Estatu Batuak gerran sartu ziren Aliatuen alde, Alemaniak itsaspeko gerra mugagabea hasi eta Zimmermann telegramaren ondorioz.
• Gerraren Amaiera (1918): Alemaniarren azken erasoaldi handiak (Udaberriko Ofentsiba) porrot egin zuen Mendebaldeko Frontean. Aliatuen kontraerasoak (Ehun Eguneko Ofentsiba), AEBetako tropen laguntzarekin, Inperio Zentralen errendizioa ekarri zuen. Bulgaria, Otomandar Inperioa eta Austria-Hungaria errenditu ziren lehenik. Alemaniak armistizioa sinatu zuen 1918ko azaroaren 11n.