Análise Filosófica: Kant, Beauvoir, Arendt e Marx

Immanuel Kant

1. Introdución: O proxecto da moral kantiana

• Pregunta central da ética de Kant: “¿Que debo facer?”
• Kant busca establecer os fundamentos racionais da moral.
• Obras principais: Crítica da Razón Práctica, Fundamentación da Metafísica das Costumes.

Diferenza entre coñecemento teórico e moral:

• Coñecemento teórico: baséase no que é; usa xuízos descritivos ("S é P").
• Moral: trata sobre o que debe ser; usa imperativos (órdenes). Ex: "Debe respectarse a vida humana."
• Non intervén o entendemento, senón a vontade.
• A moral sitúase fóra da experiencia, é autónoma e racional.

2. Tipos de imperativos | Éticas materiais vs. ética formal

Un imperativo non expresa un coñecemento, senón un mandato.

• Imperativo hipotético: son aqueles que ordenan algo como medio para conseguir un fin. A súa validez está sempre condicionada por algo. Ex: “Se queres ser feliz, non interveñas en política.”
• Imperativo categórico: son aqueles que ordenan algo como fin absoluto. A súa validez non está condicionada por nada. Ex: “Debes actuar con honestidade (porque é o teu deber).”
  • É universal, necesario e racional.
  • É a base dunha moral autónoma, onde a razón dáse a súa propia lei.

Ética formal kantiana:

• Kant considera que as teorías éticas anteriores expresábanse mediante imperativos hipotéticos. É dicir, todas elas dicían o que debemos facer para conseguir un determinado fin (por exemplo, a felicidade, a salvación, etc.). Kant chámalles ÉTICAS MATERIAIS, pero estas non poden ser universais, están subordinadas á experiencia e polo tanto non son autónomas.
• A ética formal Kantiana non define que accións son boas, senón como deben ser as accións.
• A moralidade non depende do resultado, senón da intención e do respecto ao deber.
• Acción moral = feita por deber, non por medo a consecuencias.
• Dúas clases de accións segundo Kant:
  • Conforme ao deber: correcta, pero feita por interese.
  • Por deber: correcta, feita por respecto á lei moral → auténtica acción moral.

3. A formulación do Imperativo Categórico

• 1ª formulación (universalidade): “Actúa de modo que a máxima da túa acción sexa lei universal.” Exemplo: roubo porque non teño que comer → non é universal porque non é igual para todos. Avalía se a regra que segues podería valer para todos, sen contradición.
• 2ª formulación (dignidade humana): “Obra de modo que trates á humanidade, tanto na túa persoa como na de calquera outro, sempre como un fin e nunca como un medio.”
  • Respectar ás persoas pola súa dignidade, non usalas para fins propios.
  • Non instrumentalizar os demais.
• Ambas formulacións:
  • Non dan contido, senón forma moral.
  • Son principios a priori (non baseados na experiencia).
  • Teñen carácter universal e racional.

4. Postulados da Razón Práctica

Condicións que fan posible o comportamento moral.

Problema: A ciencia moderna parece indicar que todo está determinado, mais de ser así, non quedaría espazo para a liberdade moral. Kant diferencia dous planos:

• Fenoménico: mundo da experiencia, da ciencia → causa-efecto.
• Nouménico: realidade máis alá da experiencia, o mundo das cousas en si → liberdade e moral.

Postulados necesarios para a moral:

1. Liberdade: Se non hai liberdade, non hai responsabilidade moral. A vontade debe poder decidir libremente.
2. Inmortalidade da alma: A perfección moral absoluta require unha vida infinita. Nunha vida finita non é posible que todas as accións se fagan por deber.
3. Existencia de Deus: O ser humano busca a felicidade e a moralidade, pero estas cousas poden ser contraditorias. Deus é necesario como garante da harmonía entre felicidade e moralidade.

⚠️ Estes postulados:

• Non se poden demostrar empíricamente.
• Son condicións racionais necesarias para que a moral sexa posible.
• A metafísica, aínda que inútil como ciencia, ten sentido na moral (razón práctica).

Simone de Beauvoir

1. Historia do feminismo

• 1ª onda (s. XVIII-XX): Dereito ao voto (Wollstonecraft, sufraxistas).
• 2ª onda (1960-80): Igualdade laboral, sexualidade, educación, aborto (Betty Friedan).
• 3ª onda (1990s–hoxe): Diversidade (raza, xénero, clase), redes sociais, feminismo queer.

2. Vida e obra de Beauvoir

• Nace en París (1908). Parella e colaboradora de Sartre.
• Tivo un grande compromiso político (Resistencia, feminismo).
• Obra clave: “O segundo sexo” (1949) → análise da opresión feminina.
• Influencias:
  • Marxismo: crítica á opresión do capitalismo, pero insuficiente para explicar a opresión feminina.
  • Existencialismo: O existencialismo de Sartre di que a existencia precede a esencia, o que significa que os seres humanos se definen polas súas accións, non por unha natureza predefinida. A moral existencialista baséase na acción e o compromiso, e a liberdade do individuo está ligada á dos demais.

3. Pensamento feminista

Ser muller non é algo natural, senón o resultado dun proceso de aprendizaxe desde os primeiros momentos da vida. Simone de Beauvoir sintetizaba esta idea coa seguinte oración: “A muller non nace senón que se fai”.

“O segundo sexo”:

• Analiza a situación da muller segundo o método regresivo-progresivo:
  • Regresivo → condicións históricas e sociais.
  • Progresivo → liberdade individual e proxectos vitais.
• Ideas clave:
  • A perspectiva do home asúmese como a visión universal do ser humano, mentres que a muller é "a OUTRA", definida en función del. Esta diferenza establece unha relación de poder desigual e inxusta.
  • As mulleres non se afirman como suxeitos e acaban asumindo a visión masculina, atopándose en situación de "vasalaxe" respecto aos homes. A superación desta relación de submisión require oportunidades para a emancipación plena das mulleres.

4. Corpo, xénero e desigualdade

• O corpo feminino é controlado e xulgado pola sociedade. As mulleres son xulgadas pola súa aparencia física e presionadas para cumprir cos estándares de beleza impostos pola sociedade.
• A sexualidade feminina está estigmatizada.
• A socialización desigual desde a infancia perpetúa os roles de xénero.

5. Propostas para a igualdade

• Liberación dos roles tradicionais (ex. Maternidade e fogar).
• Autonomía e liberdade sexual.
• Educación e traballo → independencia económica.
• Cambio estrutural: transformación social para eliminar xerarquías de xénero.

Comentario de texto: O segundo sexo, Simone de Beauvoir

Introdución

O fragmento pertence á obra O segundo sexo, publicada en 1949 por Simone de Beauvoir. Esta obra é considerada fundamental na historia do feminismo contemporáneo. No contexto do século XX, tras a Segunda Guerra Mundial, o movemento feminista estaba a piques de entrar na chamada segunda onda, caracterizada pola igualdade no traballo, na educación e na vida social. Beauvoir, influenciada polo existencialismo de Sartre e polas teorías marxistas, aplicou o pensamento crítico á situación da muller, cuestionando a naturalidade dos roles de xénero.

A Ilustración, os cambios sociais do XIX e XX, e o desenvolvemento da filosofía existencialista inflúron notablemente no seu pensamento. Beauvoir analizou como a muller foi historicamente relegada a unha posición de "outra" fronte ao home, impedíndolle definirse como suxeito libre. A súa crítica á sociedade patriarcal foi moi importante.

Resumo

No fragmento, Beauvoir afirma que a muller é definida polos homes como "a Outra". A sociedade impónlle un rol de obxecto, negándolle a capacidade de actuar como suxeito libre. Beauvoir formula unha serie de preguntas sobre como pode a muller conquistar a súa independencia dentro dunha situación de dependencia. O obxectivo fundamental non é buscar a felicidade da muller, senón a súa liberdade. Para Beauvoir, sen liberdade non hai verdadeira realización humana.

Desenvolvemento

En primeiro lugar, Beauvoir analiza a situación de opresión da muller. Como recolle o fragmento, "os homes lle impoñen asumirse como a Outra". A muller non é recoñecida como suxeito pleno, senón que é obxectualizada. A inmanencia, é dicir, a redución da muller á pasividade e ao encerro no fogar, contrasta coa transcendencia, capacidade de proxectarse e actuar no mundo, que a sociedade reserva para o home.

En segundo lugar, Beauvoir sinala o "drama" da muller: a contradicción entre o seu desexo de ser suxeito esencial (como calquera ser humano) e a situación social que a constitúe como inesencial. A muller quere afirmar a súa liberdade, pero as estruturas sociais llo impiden.

Beauvoir pregúnta: "Como se pode realizar un ser humano dentro da condición feminina?". As preguntas que formula reflicten a súa metodoloxía de analizar tanto as limitacións externas impostas pola sociedade como as posibilidades de emancipación individual.

Ademais, Beauvoir aclara que o obxectivo é garantir as oportunidades de liberdade, non simplemente buscar a felicidade. Como di no texto, "interesándonos nas oportunidades do individuo, non definiremos esas oportunidades en termos de felicidade, senón en termos de liberdade". Isto reflicte a súa influencia existencialista: a liberdade é o fundamento da existencia humana, e cada individuo debe crear o seu propio camiño.

Segundo os Apuntes UD10, Beauvoir emprega o método regresivo-progresivo: analiza as condicións históricas que constrúuen a opresión feminina (regresivo) e as posibilidades de superalas a través da acción libre (progresivo). No volume "Os feitos e os mitos" estuda a construción cultural da feminidade e as barreiras sociais que impiden a liberación da muller.

Conclusión

O fragmento destaca a idea central de Beauvoir: a verdadeira emancipación da muller non pasa pola busca da felicidade senón pola conquista da liberdade. A súa análise da opresión feminina foi pioneira e inspirou o feminismo da segunda onda.

Desde o meu punto de vista, a reflexión de Beauvoir mantén toda a súa vixencia: sen liberdade real, ningunha igualdade é posible. A súa proposta de analizar as condicións sociais e promover a acción para superalas segue sendo un referente esencial para entender e transformar as relacións de xénero na sociedade actual.

Hannah Arendt

1. Vida e obra

• Xudía alemá (1906–1975), escapou do nazismo.
• Influencias: Heidegger (existencialismo, comprensión da existencia humana), Jaspers (diálogo e comunicación son fundamentais para a existencia humana).
• Obras clave: Os orixes do totalitarismo (1951), A condición humana (1958), Eichmann en Xerusalén (1963).

2. Condición humana

O ser humano desenvolve dúas actividades:

• Vita contemplativa: pensamento e reflexión. É unha actividade pasiva no sentido de que non implica unha transformación directa do mundo.
• Vita activa: clave para a liberdade. Ten tres dimensións fundamentais:
  • Labor: Accións necesarias para a supervivencia.
  • Traballo: Actividades que diferencian ao ser humano da natureza, constrúe un mundo artificial.
  • Acción: É a actividade máis elevada, racional e libre. Implica interacción co resto da sociedade e a existencia da política e da pluralidade na sociedade. É importante a idea de responsabilidade, xa que a liberdade leva consigo responder dos nosos actos.

3. Totalitarismo

Forma de goberno que non se limita a reprimir os seus inimigos, senón que busca transformar a sociedade enteira segundo unha ideoloxía única. A súa característica fundamental é o dominio absoluto sobre todos os aspectos da vida. Os elementos clave do totalitarismo son:

• Ideoloxía única (nazismo = racismo, estalinismo = loita de clases).
• Uso do terror constante: elimina liberdade.
• Sociedade de masas: persoas illadas, manipulables.

4. Mal radical vs. mal banal

• Mal radical: dano deliberado que busca a deshumanización das súas vítimas.
• Mal banal: cometido por persoas comúns que non pensan nas consecuencias. Os sistemas totalitarios permiten este tipo de mal. O paradigma desta banalidade é Eichmann, un oficial das SS do sistema nazi que organizou o transporte de millóns de xudeus aos campos de exterminio.

5. A vida activa para superar o totalitarismo

• Defender:
  • Poder como acción colectiva, non violencia.
  • Espazo público vivo, con igualdade real.
  • Vida activa: actuar libremente, cooperar, participar.

Karl Marx

2. Biografía e influencias filosóficas

• Karl Marx (século XIX): Pensador alemán, educado en ambiente liberal, estudou dereito e filosofía.
• Influencia de Hegel:
  • Participa na esquerda hegeliana.
  • Adopta a idea da dialéctica e da alienación, pero invértea: para Marx, a realidade non é o espírito, senón a materia.
• Feuerbach: Influencia materialista. Coinciden na importancia do ser humano concreto e sensible.
• Engels: Colaborador de Marx.
• Obras clave: Teses sobre Feuerbach, Manifesto do Partido Comunista, O Capital.

Influencias principais:

• A. Economía clásica (Adam Smith, David Ricardo): O valor das mercadorías depende do traballo.
• B. Socialismo utópico: Marx valora a denuncia do capitalismo pero critica o idealismo inxenuo que pretende reformar a sociedade apelando á boa vontade.
• C. Filosofía hegeliana: Asume a dialéctica e a alienación, pero crítica o seu idealismo (prioridade do espírito sobre a materia) e o invirte poñendo ao ser humano por diante da espiritualidade.

3. Concepción do ser humano segundo Marx

1. Ser concreto, sensible e corporal → contrario ao idealismo de Hegel.
2. Ser social → non existe illadamente, senón en relación con outros.
3. Ser práctico e transformador → o ser humano realiza a súa esencia a través do traballo, transformando a natureza e a si mesmo. 👉 O traballo é a actividade esencial do ser humano, fronte á contemplación.

4. Materialismo histórico

A historia explícase polas condicións materiais e económicas da sociedade. A base real da sociedade é a súa infraestrutura económica, que condiciona a superestrutura (política, cultura, relixión...).

Dúas estruturas principais:

• Infraestrutura:
  • Forzas produtivas: tecnoloxía, ferramentas, traballo.
  • Relacións de produción: quen posúe os medios e quen traballa neles.
• Superestrutura:
  • Leis, política, ideoloxía, relixión… → determinadas pola infraestrutura.

Explícase a historia como loita de clases (dialéctica). Cada modo de produción contén unha contradición entre clases que leva ao seu fin e a aparición dun novo modo.

Modos de produción históricos:

• Escravista: amos/escravos.
• Feudal: señores/campesiños.
• Capitalista: burguesía/proletariado.

👉 A historia avanza por medio da revolución cando as clases oprimidas toman conciencia e cambian o sistema.

Obxectivo final:

• Revolución proletaria → fin da propiedade privada → sociedade sen clases → comunismo.
  • Non hai explotación, todos comparten os medios de produción.
  • Fin da loita de clases → sociedade igualitaria e xusta.

5. Alienación

Estar “fóra de si” ou “perderse a si mesmo” por estar sometido polo modo de produción. Marx analiza a alienación do traballador no sistema capitalista, que non se recoñece no seu traballo nin no que produce.

O traballador é vítima dunha cuádrupla alienación:

• A. Con respecto ao produto do traballo → o que crea é alleo, apropiado polo capitalista.
• B. Con respecto a actividade laboral → o traballo, que debería ser realización persoal, é algo imposto, repetitivo e deshumanizador.
• C. Con respecto á natureza → deixa de ser algo próximo e útil; convértese en propiedade doutros.
• D. Con respecto a outros seres humanos → perde a capacidade de traballar para o ben común, e aparece a competencia.

👉 A causa fundamental da alienación é a propiedade privada → eliminar o traballo alienado implica abolila.

Outras formas de alienación:

• Social: por división en clases.
• Política: separación entre sociedade civil e Estado.
• Ideolóxica: relixión e filosofía deforman a realidade → crean unha falsa conciencia.

6. Ideoloxía

A ideoloxía xustifica o sistema de dominación e fai que os oprimidos o acepten.

• Presenta a explotación como lexítima → “o capitalista merece o beneficio porque posúe os medios de produción”.
• A ideoloxía disfraza a realidade, transformando as relacións reais en ideas imaxinarias.
• Último grao de alienación: o traballador cre que a explotación é xusta. Cre que o empresario ten dereito a quedarse cunha parte do seu traballo → círculo vicioso de lexitimación.

7. Análise da economía capitalista

• Mercadoría: Ten valor de uso (utilidade) e valor de cambio (traballo necesario para producila).
• Plusvalía: Fonte do beneficio capitalista. É a diferenza entre o valor creado polo traballador e o salario que recibe. O capitalista aprópiase desa diferenza.
  • Tipos:
    • Absoluta: aumento da xornada laboral.
    • Relativa: mellora tecnolóxica → máis produción co mesmo tempo.

🔥 Consecuencias:

• O capital concéntrase nas mans dos empresarios.
• Os traballadores acaban en salarios de subsistencia.
• Isto xera conciencia de clase → desexo de revolución.

👉 Obxectivo final: derrubar o Estado burgués e construír unha sociedade sen clases (comunismo).

Comentario de texto: Manuscritos económico-filosóficos de 1844, Karl Marx

Introdución

O texto pertence aos Manuscritos económico-filosóficos de 1844, unha obra de mocidade de Karl Marx onde analiza por primeira vez de forma clara a idea de alienación no traballo. Este concepto será clave no seu pensamento. O contexto histórico no que escribe é o da Revolución Industrial, unha época de grandes cambios económicos e sociais en Europa. A maioría da poboación vivía en condicións moi duras mentres unha minoría (a burguesía) controlaba os medios de produción e a riqueza. Marx escribe para denunciar estas desigualdades e propoñer unha alternativa.

Desde o punto de vista filosófico, Marx combina ideas da economía clásica, do socialismo e da filosofía de Hegel. Pero mentres Hegel falaba da alienación como algo espiritual, Marx vaina entender como un problema económico e material que afecta a vida real das persoas. Segundo el, o traballo é o que define ao ser humano, e cando este traballo está controlado por outros, o ser humano perde a súa liberdade.

Resumo

No fragmento, Marx explica como o traballo, en vez de ser algo que permite ao ser humano realizarse, convértese en algo que o fai sentirse mal, alleo e sen liberdade. O traballador non controla o seu traballo nin o produto do seu esforzo. Todo o que fai serve para o beneficio doutras persoas. Polo tanto, o traballo non o fai máis humano, senón todo o contrario: fai que se afaste da súa esencia.

Desenvolvemento

O primeiro que fai Marx é explicar que quere analizar a alienación. A alienación, segundo el, é unha situación na que unha persoa está separada do que fai ou do que é. Neste caso, o traballador está afastado do seu traballo e da súa propia natureza. O traballo debera ser unha actividade libre, creativa e que forme parte da identidade da persoa. Pero no sistema capitalista isto non pasa.

No texto, Marx di que o traballo "non pertence á súa esencia", é dicir, que o traballo non forma parte da vida auténtica do traballador. O traballador "non se sente ben, senón infeliz". Isto significa que traballar non o fai sentirse útil nin realizado, senón todo o contrario: déixao canso física e mentalmente.

Despois, Marx di que o traballador só se sente ben cando non está traballando. "No seu" está cando non traballa e cando traballa non está "no seu". Aquí vemos que a persoa non se recoñece no que fai. O traballo non é algo que escolla libremente, senón que é unha obriga. Esta é a alienación respecto á actividade mesma.

Tamén explica que o traballo é algo obrigado, non escollido. O traballo non é un fin en si mesmo, senón só un medio para conseguir cartos e así satisfacer necesidades básicas. Non é algo que a persoa faga porque o desexe, senón porque o necesita para sobrevivir. Por iso, Marx di que "fóxese do traballo como da peste". Isto mostra que non é unha actividade agradable, senón imposta.

Finalmente, di que o traballo non lle pertence ao traballador, senón a outro. Isto é moi importante. A persoa traballa, pero o produto do seu esforzo non é seu: pertence ao empresario ou ao dono da fábrica. Isto fai que o traballador se sinta alleo, como se o que fai non tivera nada que ver con el. Marx compara isto coa relixión: así como os seres humanos crean a idea de Deus e logo ven a Deus como algo separado e superior, tamén crean produtos co seu traballo e logo estes convértense en algo que lles é alleo e que outros controlan.

Conclusión

Neste fragmento, Marx denuncia que o traballo, no capitalismo, non é algo libre nin creativo, senón algo que separa ao traballador da súa esencia humana. O traballador está obrigado a facer un traballo que non controla, cuxo produto pertence a outros. Marx propón que a solución a este problema é acabar coa propiedade privada dos medios de produción e construír unha sociedade onde o traballo sexa libre e cooperativo.

Desde o meu punto de vista, Marx describe unha realidade que aínda hoxe se pode observar en moitos traballos precarios ou mal remunerados. A idea de alienación axuda a entender por que moitas persoas non se senten ben co que fan, aínda que teoricamente teñan emprego. Por iso, a súa reflexión segue a ser moi útil para analizar o mundo actual.

Comentario de texto: A ideoloxía alemá (Marx e Engels)

Introdución

O fragmento pertence ao libro A ideoloxía alemá, escrito por Karl Marx e Friedrich Engels en 1845-46. Trátase dunha obra moi importante porque nelas os autores expoñen por primeira vez de maneira clara a súa crítica ao idealismo alemá (especialmente a Hegel) e presentan o que despois se chamará materialismo histórico.

O contexto é o da Europa posterior á Revolución Industrial, cunha nova clase social traballadora explotada e unha burguesía cada vez máis poderosa. Marx e Engels denuncian que os pensadores idealistas falaban de ideas, conciencia e espírito, pero esquecían as condicións materiais nas que vive a xente. Eles propoñen analizar a historia desde a vida real das persoas, o seu traballo e as relacións económicas.

Resumo

Neste fragmento, Marx e Engels critican a filosofía alemá idealista e propoñen unha nova maneira de entender a historia e a sociedade: desde a vida real, material, das persoas. Non hai que partir das ideas, senón da vida e do traballo das persoas reais. A conciencia non é o que crea a vida social, senón que é a vida social a que crea a conciencia. Por iso, as ideas, a relixión ou a moral son produtos das condicións materiais, e non ao revés.

Desenvolvemento

A primeira idea importante do texto aparece cando os autores din que se opoñen á filosofía alemá que "descende do ceo á terra". Eles queren facer o contrario: comezar pola realidade material, pola vida das persoas. Critican que os idealistas falen de como pensan, imaxinan ou representan os homes, e non da xente de verdade, que vive, traballa e sofre. Segundo os Apuntes UD8, isto é o que Marx chama "materialismo histórico": unha forma de entender a historia que parte da vida concreta e das condicións materiais das persoas.

A segunda idea é que o pensamento e a conciencia das persoas dependen das condicións materiais nas que viven. Os autores afirman que "as imaxes nebulosas no cerebro dos homes son sublimacións necesarias do seu proceso vital material". Isto significa que a relixión, a moral ou as ideas políticas non son algo que exista por si mesmo, senón que se crean a partir da situación económica e social. As ideas non son eternas, senón que cambian cando cambia a realidade material.

A terceira idea é que a historia non a fan as ideas, senón os homes reais que traballan e producen. Os autores din que as formas da conciencia "non conservan así por máis tempo a aparencia de autonomía". Segundo os Apuntes UD8, isto quere dicir que a ideoloxía crea unha aparencia falsa: fainos pensar que as ideas mandan, cando en realidade son as relacións materiais as que determinan todo.

Por último, Marx e Engels deixan clara a súa tese principal: "non é a conciencia a que determina a vida, senón que é a vida a que determina a conciencia". Esta frase resume perfectamente o materialismo histórico. Na filosofía idealista (modo de pensamento idealista), crese que o pensamento crea a realidade; pero para Marx e Engels (modo de pensamento materialista), son os homes concretos, que traballan e viven, os que crean as ideas. A conciencia non é algo separado da vida, senón un produto dela (Apuntes UD8, p.9-11).

Conclusión

Este texto de A ideoloxía alemá mostra como Marx e Engels cambian a forma de entender a historia. Fronte aos idealistas, que comezaban polas ideas, eles propoñen comezar pola vida real das persoas. A historia é resultado da acción dos homes sobre a natureza, a través do traballo. As ideas, a relixión ou a moral non son independentes, senón que dependen das condicións materiais.

Desde o meu punto de vista, esta visión pode parecer algo extrema ao reducir practicamente todo á economía, pero serve como unha ferramenta moi útil para analizar moitas situacións sociais. Entender que moitas ideas que parecen naturais (como o rol das clases sociais ou certos valores morais) son en realidade produtos dun contexto material axuda a cuestionar o que damos por feito. A teoría de Marx e Engels axuda a ver que a sociedade non é algo fixo, senón que pode cambiar se cambian as condicións nas que vivimos.