Análise Comparativa: Marx e Hannah Arendt sobre Sociedade e Poder

Karl Marx (1818–1883) foi un pensador alemán que, tras formarse en Dereito, Filosofía e Historia, se comprometeu coa loita da clase obreira. A súa filosofía baséase na unión entre teoría e práctica, coa intención de transformar a sociedade. Criticou o idealismo de Hegel, o liberalismo económico e o socialismo utópico, propoñendo no seu lugar un socialismo científico fundamentado na análise materialista da historia. A súa obra tivo un profundo impacto ideolóxico, político e social no século XX.

Alienación e Ideoloxía en Marx:

Karl Marx, xunto a Friedrich Engels, rompe coa visión idealista de Hegel e formula unha concepción materialista da historia: o chamado materialismo histórico. A idea central desta teoría é que a base material da sociedade (a súa economía) determina a súa vida espiritual (ideas, cultura, relixión, dereito, etc.). É dicir, non son as ideas as que constrúen a realidade, senón que é a realidade económica a que produce as ideas dunha época. A cultura, a moral ou as crenzas dunha sociedade dependen do seu sistema económico e das condicións sociais nas que vive.

Infraestrutura e Superestrutura:

Marx explica que toda sociedade se organiza a partir dun modo de produción, composto por:

1. Infraestrutura económica: é a base real da sociedade, formada polas forzas produtivas (medios de produción como ferramentas, fábricas, terra, e a forza de traballo humana) e as relacións de produción (é dicir, quen posúe os medios de produción e como se organiza o traballo). Estas relacións sempre se dan entre grupos sociais antagónicos: por exemplo, amos/escravos, señores/servos ou burgueses/proletarios.
2. Superestrutura: é a parte "espiritual" ou ideolóxica da sociedade, que inclúe o sistema político (leis, Estado) e a ideoloxía (relixión, arte, ciencia, filosofía...). Esta superestrutura non é autónoma, senón que está condicionada pola infraestrutura: serve para manter e xustificar a orde económica existente, protexendo os intereses da clase dominante.

Loita de clases e transformación histórica:

A historia, segundo Marx, avanza mediante a loita de clases, un conflito entre explotadores e explotados que aparece en todos os modos de produción. No capitalismo, os dous grupos principais son:

1. A burguesía, que posúe os medios de produción (máquinas, terras, fábricas).
2. O proletariado, que non posúe capital e só pode vender a súa forza de traballo para sobrevivir.

Este sistema baséase na explotación: o traballador produce máis valor do que recibe en forma de salario, e ese exceso, chamado plusvalía, é apropiado polo capitalista como beneficio. Este desequilibrio xera contradicións que, segundo Marx, acabarán por levar ao colapso do sistema e ao establecemento dun novo modo de produción: o comunismo, onde desaparecerá a propiedade privada dos medios de produción e non haberá clases sociais.

Ideoloxía: instrumento de dominación:

Dentro da superestrutura, a ideoloxía ocupa un lugar clave. Marx define a ideoloxía como unha visión distorsionada da realidade, unha interpretación que serve para xustificar e lexitimar o sistema económico existente. A clase dominante impón a súa visión do mundo como se fose universal e natural, pero en realidade responde aos seus propios intereses.

Así, as clases dominadas acaban asumindo como válidas ideas que lles prexudican, desenvolvendo o que Marx chama falsa conciencia. Por exemplo, a ideoloxía liberal defende o capitalismo como un sistema natural baseado na liberdade e a competencia, cando en realidade oculta a explotación e a desigualdade.

A Relixión como ideoloxía:

Marx presta especial atención á relixión, que considera unha das formas máis eficaces de ideoloxía. A relixión ofrece consolo ante o sufrimento e promete unha recompensa nunha vida futura, o que fai que os oprimidos acepten resignadamente a súa situación. Por iso afirma que "a relixión é o opio do pobo": como unha droga, adormece a conciencia crítica e impide a rebelión.

A Alienación no capitalismo:

Outro concepto fundamental no pensamento marxista é o de alienación. Marx toma esta idea de Hegel e Feuerbach, pero dálle un sentido materialista. Alienación significa que o ser humano queda alleo a si mesmo, que non se recoñece na súa propia actividade, porque esta se converte en algo externo e imposto.

Para Marx, a esencia do ser humano está no traballo, entendido como actividade creativa e transformadora. O ser humano é o único ser capaz de imaxinar, planificar e producir a realidade que desexa. Pero no sistema capitalista, o traballo perde ese valor humanizador e convértese nunha fonte de opresión e despersonalización.

Marx identifica varios tipos de alienación, todos orixinados na alienación económica:

1. Alienación respecto ao produto do traballo: o obreiro non posúe o que produce; o produto pertence ao capitalista e convértese en mercadoría allea. Así, o traballador fabrica algo que non é seu e que, ademais, contribúe á súa propia explotación.
2. Alienación respecto ao acto de traballar: o traballo é unha actividade forzada, non libre nin creativa. O obreiro traballa por necesidade, a cambio dun salario mínimo que apenas lle permite subsistir, sen sentirse realizado.
3. Alienación respecto á súa propia natureza humana: o traballo debería ser a máxima expresión da humanidade, pero baixo o capitalismo, o obreiro só se sente plenamente humano nas tarefas máis básicas (comer, durmir), e deshumanizado cando traballa.
4. Alienación respecto aos demais: as relacións sociais tamén están alienadas. Os individuos vense como rivais, non como colaboradores. A sociedade divídese en clases enfrontadas, e os vínculos humanos están dominados polo interese económico.
5. Alienación política e relixiosa: o Estado, que debería representar a todos, actúa ao servizo da clase dominante. A relixión contribúe a manter esa orde, promovendo a resignación e xustificando as desigualdades.

Conclusión: teoría e acción:

O marxismo non é só unha teoría sobre como funciona a sociedade, senón tamén un chamamento á acción transformadora. Marx insiste en que non basta con interpretar o mundo, hai que cambialo. Para rematar coa alienación e coa ideoloxía dominante, hai que modificar as condicións materiais da vida: abolir o capitalismo, socializar os medios de produción e construír unha sociedade comunista.

Neste novo sistema desaparecería a explotación, e as persoas poderían desenvolver libremente as súas capacidades, traballando de forma creativa, solidaria e sen alienación. A produción deixaría de estar orientada ao beneficio privado, e estaría destinada ao ben común: "de cada quen segundo a súa capacidade, a cada quen segundo as súas necesidades."

A Condición Humana e o Mundo segundo Hannah Arendt:

Para Arendt, o ser humano desenvolve dúas actividades fundamentais: a actividade teórica ou contemplativa e a actividade práctica. A actividade teórica estaría relacionada coa actividade intelectual pura e que, xeralmente, produciu a filosofía. Pero Arendt está máis interesada na actividade práctica, coa que construímos unha sociedade libre e xusta. Así pois, Arendt cre que a actividade práctica ten tres dimensións fundamentais:

• Labor: todo aquilo que permite satisfacer as necesidades biolóxicas para manternos con vida, como por exemplo comer. No labor satisfácese a nosa condición de animalidade. Realízase no espazo privado, na familia, no fogar.
• Traballo: actividades polas que o ser humano produce obras permanentes, como por exemplo casas. O traballo permítenos independizarnos das necesidades naturais construíndo un mundo artificial caracteristicamente humano. O traballo facilítanos o labor.
• Acción: Son as actividades máis elevadas da condición humana, as máis racionais e libres. A acción refírese á acción política: ó feito de dialogar, de deliberar e crear un mundo común de forma pacífica. Realízase no espazo público. Os seres humanos somos plurais, diversos, e só desde a acción política podemos chegar a acordos que nos igualen en dereitos, respectando dita pluralidade. De feito, a pluralidade é a condición mesma da existencia da vida política. Para Arendt, a acción política nunca se vincula coa violencia, porque na violencia só hai imposición, non diálogo. As nosas accións teñen sempre repercusións no mundo que compartimos cos outros, e dado que as exercemos desde a liberdade, sempre somos responsables delas. Unha acción será tanto un discurso nun parlamento, como unha protesta na rúa. A fin da teoría política de Arendt é salvagardar a acción política y, con ela, o mundo. Sen embargo, recoñece que isto sucedeu en contadas ocasións ó longo da historia.

O Totalitarismo e o Mal:

O totalitarismo é un réxime político caracterizado polo control absoluto do Estado sobre todos os ámbitos da vida social e privada. Este control lévase a cabo mediante o uso da propaganda, que serve para difundir unha ideoloxía oficial incuestionable, e do terror, que se emprega como mecanismo de represión constante. O totalitarismo require dun líder único, que concentra o poder e se presenta como figura infalible, xerando un sentimento de devoción e obediencia entre a poboación. Ademais, impón un terror total, sen límites nin temporal nin espacial, que invade mesmo o ámbito íntimo das persoas. Este sistema elimina a capacidade crítica e o pensamento autónomo, deshumanizando os individuos e destruíndo a súa liberdade. A súa finalidade última é a creación dun control absoluto e permanente sobre a sociedade, asegurando así a estabilidade do réxime. Os campos de exterminio simbolizan o triunfo do terror e a dominación total, onde as persoas perden a súa individualidade e son completamente deshumanizadas.

O totalitarismo e o Holocausto foron feitos tan novidosos e extremos que obrigaron a repensar as categorías morais, levando a Arendt a formular os conceptos de mal radical e mal banal para explicalos.

• O mal radical: Desenvolve este concepto na obra "As orixes do totalitarismo", e é a súa primeira noción sobre o mal. O mal radical ou absoluto é aquel que se dá cando eres consciente de que as túas accións danarán ós demais e non che importa, a pesar de ter pensado sobre iso previamente. É un mal que non pode ser comprendido porque non hai precedentes históricos nin lexislación xurídica e moral ó respecto, o que implica que non pode ser castigado nin perdoado, porque non pode perdoarse o que non é castigable. Cando estamos ante unha persoa que actúa así, estamos ante algo monstruoso.
• O mal banal: Desenvólvese o concepto de mal banal, formulado por Hannah Arendt na súa obra Eichmann en Xerusalén. A autora analizou o caso de Eichmann, un burócrata nazi aparentemente común que executaba ordes sen reflexionar, sen odio, e sen asumir responsabilidade moral. Arendt concluíu que persoas como el non eran monstros, senón individuos mediocres e superficiais, que actuaban por obediencia cega. O mal, neste caso, non tiña unha orixe profunda ou maliciosa, senón que nacía da falta de pensamento crítico e reflexión ética. O mal radical nace dunha ideoloxía totalitaria e está vinculado á destrución absoluta do outro, mentres que o mal banal, concepto desenvolvido por Arendt durante o xuizo de Eichmann, refirese á falta de pensamento crítico e á incapacidade de xuizo por parte de persoas aparentemente normais. Eichmann non era un monstro, senón alguén que actuaba sen reflexionar, cumprindo ordes sen cuestionar o mal que cometía. O totalitarismo rompeu o vínculo entre moralidade e legalidade, facendo que moitas persoas colaboraran con atrocidades sen pensar no dano causado. Este fenómeno fixo posible que a desideoloxización e a rutina institucional contribuísen ao funcionamento do réxime nazi. O mal banal non implica que o dano sexa pequeno, senón que quen o comete non é consciente da súa gravidade. En conclusión, tanto o mal radical como o mal banal son dúas formas de mal que debemos saber identificar e evitar, xa que como seres racionais temos a capacidade de xuízo e responsabilidade polos nosos actos, mesmo cando simplemente cumprimos ordes.

Textos sobre Hannah Arendt:

1. A esfera do privado identifícase co fogar, coa familia. Nela desenvólvese o labor, que consiste en solventar as necesidades vitais. Dentro desta esfera non podemos falar de liberdade nin de igualdade, senón de diferenza (por natureza non somos iguais). É un espazo natural, fronte á artificialidade do espazo público. A esfera pública é o espazo do político onde organizamos a vida en común, creando leis que nos igualen en dereitos. É o que Arendt chama "o mundo". A súa orixe é artificial, porque a Natureza non nos dá dereitos, senón que os creamos artificialmente para poder convivir socialmente de maneira pacífica. O problema, para Arendt, vén cando permitimos que o privado ocupe o espazo do público, é dicir, cando atendemos ós nosos intereses privados e descoidamos o público. Aquí aparece o individualismo, querendo impoñer cada un o seu. Isto impedirá organizar unha vida política que nos conceda igualdade de dereitos respectando as nosas diferenzas.
2. A dominación total pasa por dominar ós intelectuais, porque estes representan un perigo para o sistema. O Estado totalitario non pode permitir iniciativas de pensamento diferentes á súa ideoloxía, por iso substitúe ós talentos por fanáticos carentes de creatividade e pensamento propio. O Estado nazi rodeouse dos seus propios "intelectuais" que xustificaban os seus actos. De feito, os primeiros en converterse ó nazismo foron os intelectuais. O totalitarismo promove o pensamento único e elimina a pluralidade. Nunha das súas últimas entrevistas, Hannah Arendt amosouse decepcionada e afirmou que "o pensamento único converteuse en regra entre os intelectuais" durante o nazismo.

Textos sobre Simone de Beauvoir:

1. A dominación total pasa por dominar ós intelectuais, porque estes representan un perigo para o sistema. O Estado totalitario non pode permitir iniciativas de pensamento diferentes á súa ideoloxía, por iso substitúe ós talentos por fanáticos carentes de creatividade e pensamento propio. O Estado nazi rodeouse dos seus propios "intelectuais" que xustificaban os seus actos. De feito, os primeiros en converterse ó nazismo foron os intelectuais. O totalitarismo promove o pensamento único e elimina a pluralidade. Nunha das súas últimas entrevistas, Hannah Arendt amosouse decepcionada e afirmou que "o pensamento único converteuse en regra entre os intelectuais" durante o nazismo.
2. "Non se nace muller, chégase a selo" é a frase coa que Beauvoir inicia o volume II de "O segundo sexo". O que quere dicir é que a muller é un produto cultural elaborado pola sociedade patriarcal, é dicir, que son os homes os que culturalmente constrúen un estereotipo de feminidade. O destino da muller non o decide a bioloxía, nin a súa natureza psíquica, nin a economía; senón a cultura creada polos homes. A muller non se define como é en si mesma, senón que é definida polos homes en función dos seus intereses, por iso é secundaria: "a outra". Desde a infancia ata a vellez, a muller é educada na feminidade. As nenas e os nenos experimentan o mundo de igual maneira (a través dos ollos, as mans) ata que empezan a ser educados de maneira diferenciada en función do sexo. Entón elas empezan a sentir que son secundarias.